در این مسیر محتوای مورد نظر ارتباطی خود را راسا تولید می‌کنند و در شبکه ‌های اجتماعی Social Networks،‌ وبلاگ‌های شخصی و رسانه‌های شهروندی Citizen Media  منتشر و به اشتراک می‌گذارند و روند تولید و نشر اطلاعات را دگرگون کرده و مفاهیمی مانند ارتباطات یا مخاطبان کنشگر و هوشمند در این راستا خلق و نهادینه شده اند.

«رسانه‌های کنشگر» ( (Activist Media به رسانه‌هایی گفته می‌شود که به دنبال اثرگذاری بر تغییرات اجتماعی بر مبنای تولیدات کابرمحور هستند و به تحلیل ساختاری درباره قدرت و ساخت دوباره جامعه به سوی نظامی منصفانه‌تر و حکمرانی خوب پایبند هستند. همچنین بسیاری از نمونه‌های آن در دنیا نشان داده که این رسانه ها به اصول دمکراسی ارتباطی نیز پایبند است.

برخی اندیشمندان ارتباطات توسعه، را به معنی افزایش سطح مردم سالاری اقتصاد (اشتغال مولد)، مردم سالاری سیاسی (دسترسی و مشارکت همگانی)، مردم سالاری اجتماعی (گسترش فرصت ها و مهارت ها و تثبیت حقوق شهروندی) و مردم سالاری فرهنگی (تنوع و تکثر فرهنگی، شرکت و خلاقیت گرایی) می داند.

رسانه‌های کنشگر با مقوله گسترده‌تر ارتباطات توسعه نیز در ارتباط است، زیرا هدف هر دو در نهایت استفاده از ارتباطات برای تغییر  یا پیشرفت اجتماعی، تحقق مطالبات عمومی، حفظ تنوع و تکثر ایده و تفکر در جامعه و… هستند.

در ارتباطات کنشگر، عامل ارتباطی یا روزنامه نگار خود یک کنشگر فعال و پویا است که از رسانه ها و فناوری های نوین ارتباطی برای کنش و واکنش های اجتماعی و مدنی- ارتباطی استفاده می کند و در واقع این نوع از ارتباطات، بستری را برای ارتقای آگاهی عمومی، تغییر سیاست های مرتبط با جامعه، ارتباطات اجتماع محور، هم افزایی مطالبه گری جنبش های مدنی و کف خیابان برای انعکاس واضح و تاثیرگذار پیام های آنان، حرکت بسوی توسعه دانایی محور و مبتنی بر وب و موبایل فراهم می نماید؛ دسترسی عمومی، مشارکت افقی و چندجانبه کاربران، خود مدیریتی در فرایند ارتباطات، ارزش آفرینی جمعی و دمکراتیک، پایبندی به اصول دیالوگ و دمکراسی از ویژگی های این نوع از ارتباطات است.

 

چهارچوب مفهومی ارتباطات کنشگر و توسعه

در عصر کنونی که جامعه اطلاعاتی یا دهکده جهانی لقب گرفته و برخی از صاحبنظران نیز صحبت از جامعه فرااطلاعاتی می کنند، اطلاعات و داده های ارتباطی به مهترین کالا و ارزش تبدیل شده و یکی از عوامل اصلی توانمندی شرکت ها، جوامع، پلاتفرم ها و کشورها توانایی آنها در تولید، پردازش و استفاده از اطلاعات می باشد.

نظریه‌های نسل اول به نحو خوش‌بینانه‌ای برای رسانه‌ها و ارتباطات نقش نخست در نوسازی جوامع و تسهیل فرآیند توسعه قائل بودند و نظریه‌های نسل دوم بیشتر به نقش های منفی رسانه ‌ها در توسعه که ناشی از قدرت آنها در تعمیم و تعمیق مدارهای وابستگی به جهان سرمایه‌داری است، می‌پرداختند.

با عبور تاریخی از این دو سطح نظری و ورود به عصر اطلاعات، فضا بر نظریه‌های نسل سوم گشوده شد که تحت تأثیر پیشرفت های روزافزون فناورانه بر مفاهیمی نظیر «جامعه اطلاعاتی»، «نظم جدید ارتباطی» و نظریه‌های فراساختار گرایانه و پسا مدرن تمرکز داشت.

 

همچنین از دیدگاه برخی از صاحبنظران ارتباطات اجتماعی، برای رسیدن به توسعه دانایی محور باید سه مرحله را طی نمود، که عبارتند از:

مرحله اول؛ توسعه ارتباطات است که می تواند به عنوان گسترش ظرفیت مجاری نظام ارتباطی تعریف شود.

مرحله دوم؛ توسعه به وسیله ارتباطات بوده و به معنای یه کارگیری ظرفیت های ارتباطی در جهت ارائه خدمات اجتماعی مانند آموزش از راه دور، سمینارهای مجازی، کتابخانه دیجیتالی و…

مرحله سوم؛ توسعه برای ارتباطات است که بر ارتباطات و گفت و گوهای عمومی یا شکل گیری همان حوزه عمومی و تصمیم گیری های عمومی بر مبنای عقلانیت ارتباطی متکی می باشد.

باید خاطرنشان ساخت ترکیب رهیافت های سرواس محقق و نظریه‌پرداز معاصر آمریکایی در حوزه «ارتباطات مشارکتی» و مانوئل کاستلز نظریه‌پرداز و محقق اسپانیایی‌الاصل در حوزه «جامعه شبکه‌ای» و «ارتباطات خودگزین» چشم‌انداز جدیدی برای برنامه‌های توسعه می‌گشاید که باید در آنها با بالا رفتن قدرت شخصی مخاطبان در تولید، توزیع و دریافت پیام و گسترش شبکه‌های اجتماعی مجازی، به شیوه‌های تازه‌ای در توانمند سازی و کنشگری اندیشید. این افق های جدید نظری، تلاش های عملی جدیدی می‌طلبد که در عین برخورداری از دانش جهانی، عمدتاً باید بومی باشند و به تجارب بومی در عرصه ارتباطات، رسانه و روزنامه‌نگاری توجه کنند.

۱ـ ارتباطات مشارکتی

نظریه های نوین ارتباطات و توسعه به چگونگی دریافت پیام های ارتباطی  و کنش مخاطبان  اهمیت بیشتری می دهند و به این سبب عنوان “ارتباطات مشارکتی” جایگاه ممتازی هم در مطالعات توسعه  و هم در مطالعات ارتباطی یافته است.

“ارتباطات مشارکتی” که اساس آن مشارکت فعال و آگاهانه مخاطبان و کاربران پیام ها به مثابه طرف متعامل  یک گفت و گوی واقعی و کاربردی است، ادعا دارد که پروژه های توسعه ای در هیچ زمینه ای بدون مشارکت مردم موفق نخواهد بود و اجتماعات در پرتو ارتباطاتی از این دست، قادر خواهند بود که از طریق گفت و گوهای نزدیک، خود در آموزش و تغییر شرکت کنند.

به این ترتیب وقتی سخن از “ارتباطات مشارکتی” به میان می آید، بیش و پیش از هر چیز باید به نقش ارتباطات در تسهیل مشارکت اجتماع در فعالیت های توسعه ای توجه کرد. به عبارت دیگر ارتباطات مشارکتی نوعی فعالیت برنامه ریزی شده ارتباطی و توسعه ای است که دو وجه مشخص دارد: اول تکیه بر فرآیند مشارکت کنشگران  در توسعه و دوم محوریت نقش گفت و گویی و تعاملی ارتباطات میان فردی و شبکه ای.

براساس نظریات سرواس (۲۰۱۸)، تحولات نظری حوزه ارتباطات توسعه را می توان ناشی از تحول در نگرش به ارتباطات از یک سو و تغییر برداشت از مفهوم توسعه از سوی دیگر دانست، به نحوی که ارتباطات از اقناع، انتقال اطلاعات و در واقع محوریت ارتباط گر و ماهیت یک سویه و عمودی به سمت مشارکت، محاوره و تبادل اطلاعات، ارتباطات دوسویه افقی و در واقع تقسیم قدرت بین دو طرف ارتباط تغییر یافته است. از سوی دیگر “توسعه” نیز از برداشت کمی و اقتصادی به سمت تحولی همه جانبه و کیفی و با تاکید بر انسان (انسان محوری) و در نظر گرفتن عوامل فرهنگی، اجتماعی، زیست محیطی و سیاسی در کنار امور اقتصادی، فنی و صنعتی تغییر کرده است.

در چنین وضعیتی ارتباطات مشارکتی و کنشگر یعنی ارتباطات مخاطب محور که افقی، مبادله ای و دیالوگی است، مطرح می باشد. در این زمینه می توان به آرای اندیشمندانی همچون: هابرماس، پاسکوالی و بوردیو  اشاره کرد که علیرغم روش شناسی های متفاوت، ایجاد نظریه های اجتماعی که ارتباطات و فرهنگی نقش برجسته در آن دارند، مهم تلقی می شوند و مک کوایل نیز ضمن رد جریان اصلی رسانه های تحت کنترل دولت ها، معتقد است ارتباطات جدید طرفدار تکثر، تنوع، محلی بودن، نهادزدایی، تعویض نقش های فرستنده و گیرنده، افقی بودن ارتباطات در همه سطوح و تعامل هستند.

۲ـ جامعه شبکه ای

جامعه شبکه ای که به واسطه فناوی های ارتباطی تغییر و تحول یافته اند و سبب خلق جهانی جدید شده، در کتاب معروف سه جلدی مانوئل کاستلز با نام عصر اطلاعات به تفصیل معرفی می‌گردد. جلد اول کتاب عصر اطلاعات با زیرتیتر جامعه شبکه‌ای، جامعه عصر جدید را مبتنی بر ارتباطات شبکه ای می‌داند. در جلد دوم کتاب با زیرتیتر قدرت و هویت و جلد سوم با پایان هزاره نظریه جامعه شبکه ای را تکمیل می‌کند. مانوئل کاستلز، جامعه شبکه‌ای را همانند جامعه اطلاعاتی در عرصه‌های مختلف حیات اجتماعی تفسیر می‌کند.

همانطور که کاستلز تاکید می کند ما با جامعه جدیدی مواجهه هستیم که فناوری های نوین ارتباطی آن را ساخته اند، در این جامعه مرزهای سنتی و بومی و رسمی در ارتباطات از میان رفته اند و شبکه جای نهادی گذشته را گرفته است. این جامعه شبکه ای نابرابری ها و شکاف های اطلاعاتی را نیز با خود به همراه داشته، اما آنچه روشن است کنشگری آحاد شهروندان است.

در واقع کاربران رسانه های نوین اجتماعی نوعی از ارتباطات کنشگر را شکل داده اند که علیرغم همه مشکلات و شکاف ها، مطالبه گری و اعتراض نموده، به تویر افکار عمومی بپردازند، جنبش های مدنی و مجازی شکل دهند، نابرابری ها و کم توجهی و شکاف های اجتماعی را برحسته  کنند، ارزش های انسانی و فرهنگی را بازنمایی کنند، به آگاهی بخشی بپردازند، ایده و ارزش آفرینی کنند، پتانسیل ها و ظرفیت های توسعه و الزامات پیشرفت و تحقق حقوق شهروندی را اطلاع رسانی و مطالبه کنند و…

 

در دنیای کنونی، رویکرد و نیاز غالب اجتماعات حول محورهایی همچون: پیشرفت اجتماعی- اقتصادی، دسترسی بیشتر به دانش، آموزش و اطلاعات در زمینه های مختلف، تغذیه بهتر و خدمات بهداشتی، دسترسی عادلانه به منابع قدرت، ثروت و معرفت، بهبود نرخ رشد و بهره‌وری، رعایت حقوق بشر و مطالبات اقشار و طیف های مختلف جامعه، توجه به مشارکت و آزادی‌های فردی و مدنی، حاکمیت دموکراتیک، برابری جنسیتی، میزان پایداری برای نسل‌های آینده از نظر اکولوژیکی، اقتصادی و اجتماعی و امنیت انسانی، شفافیت در حکمرانی و مسائل عمومی، توانمندسازی منابع اسنانی، توجه ویژه به رفاه عمومی، مطالبات فرهنگی، هویتی و زبانی و… تبیین شده است که از الزامات و شاخصه های توسعه می باشد.

به نظر می رسد تحقق بسیاری از این عوامل زیربنایی خصوصاً در کشورهای جهان سوم بدون مشارکت و حضور جدی شبکه‌های اجتماعی، رسانه‌های جمعی و گروهی و بازیگری فعال سیستم ارتباطات اجتماعی این جوامع میسر و مقدور نیست؛ اینجاست که مفهوم “ارتباطات توسعه” و یا “ارتباطات کنشگر” ظهور و اهمیت بیشتری پیدا می کند بوده و کاربران و رسانه های کنشگر باید برای تحقق آن تلاش و محتوا تولید می کنند.

تبیین و نهادینه سازی حکمرانی خوب و دمکراتیک، بالا بردن قدرت شناخت، آگاهی انتقادی و تحلیل مخاطبان و جامعه، آسیب شناسی مسائل و مشکلات و مناسبات جامعه و حاکمیت، تقویت رویه های نقد و نظارت عمومی، کمک به ایجاد شفافیت و پاسخگویی دولت ها، کمک به تحرک و کمپین های اجتماعی، تولید محتواهای منوع و تخصصی در مباحث مختلف و رویدادهای ویژه، اشاعه ارزش های انسانی و تکثر فرهنگی مواردی است که باید مورد توجه کاربران کنشگر شبکه های اجتماعی قرار گیرد.

در شرایط کنونی توجه به ارتباطات کنشگر و توسعه در کوردستان از اهمیت ویژه ای برخوردار است، در غیاب جامعه مدنی نهادینه شده و جریان آزاد رسانه های رسمی قدرتمند؛ برای تحقق موارد فوق به نظر می رسد پرورش کاربران و نسلی نو از روزنامه نگاران کنشگر در کنار شهروندان، گسترش رسانه های مستقل، متنوع و فراگیر در کوردستان؛ بهره مندی اکثریت مردم از نظام های ارتباطی از جمله فناوری اطلاعات و ارتباطات، گفتمان سازی توسعه از طریق تولید محتوای تخصصی و مشارکتی در شبکه های اجتماعی، افزایس سواد رسانه ای و سواد رایانه ای شهروندان از طریق برنامه های جامع و گسترده، حمایت از سرمایه گذاران، فعالان و کاربران عرصه ارتباطات و تولید اپلیکیشن های کاربردی، تقویت مراکز گفتمان و اندیشه ورزی در رسانه های اجتماعی، ترویج فرهنگ کارآفرینی و مدیریت کسب و کار پلاتفرمی، گفتمان سازی رسانه های اجتماعی در کنار رسانه های رسمی در کوردستان برای شناساندن ظرفیت ها، پتانسیل ها و توانمندی های بالقوه آن و جلب مشارکت بخش های دولتی و غیردولتی برای بالقوه ساختن این پتانسیل ها در راستای منفعت عمومی جامعه، تقویت مناسبات اجتماعی و روابط بین فرهنگی، تقویت ساز و کارهای مدنی- ارتباطی برای مشارکت برای کمک به حل امورات مختلف شهروندان، استفاده از داده های کابرمحور در تدوین برنامه های توسعه و تصمیم گیری ها و… از جمله مسائلی است که باید مورد توجه و اهتمام قرار بگیرد.

 

 

منابع مورداستفاده:

ـ استیوز و دیگران (۱۳۸۸)؛ ارتباطات توسعه در جهان سوم، ترجمه: بهرام پور، پژوهشکده مطالعات فرهنگی و اجتماعی وزارت علوم.

ـ جعفری، ابراهیم (۱۳۹۳)؛ارتباطات مشارکتی در جامعه روستایی ایران، تهران: نشر دانش.

ـ خانیکی و کوهستانی، هادی و مرضیه (۱۳۹۴)؛ روزنامه‌نگاری کُنشگر چشم‌اندازی نو در ارتباطات توسعه، فصلنامه ررسانه، سال ۲۹، شماره ۳٫

ـ خانیکی، هادی (۱۳۸۵)؛ ارتباطات توسعه و مسئله ارتباط در مطبوعات ایران، تهران: دفتر مطالعات رسانه ها.

ـ خانیکی، هادی ؛ ارتباطات مشارکتی ،چشم اندازی نو به مطالعات بومی در ارتباطات توسعه

ـ خواجه ئیان، داتیس (۱۳۹۸)، درآمدی بر مدیریت شبکه های اجتماعی و کسب و کارهای پلتفرمی، تهران: ادیبان روز.

ـ رضائیان، مجید (۱۴۰۰)؛ روزنامه نگاری تخصصی، شفقنارسانه.

ـ سرینیواس ملکوت، اچ.لسلی استیوس (۱۳۸۸)؛ ارتباطات توسعه در جهان سوم، مترجم: شعبانعلی بهرام پور، تهران: پژوهشکده مطالعات فرهنگی و اجتماعی.

ـ فصلنامه مطالعاتی و تحقیقاتی رسانه، شماره ۶۴، ویژه نامه ارتباطات و توسعه.

ـ کاستلز، مانوئل (۱۳۸۴)؛ عصر ارتباطات،جامعه شبکه ای، ترجمه: احمد عقیلیان و افشین خاکباز، تهران: طرح نو.

ـ معتمدنژاد، کاظم (۱۳۹۲)؛ سیر تحول مطالعات و تحقیقات ارتباطات و توسعه در ایران، همشهری انلاین.

ـ مهدی زاده، محمد (۱۳۸۹)؛ نظریه های رسانه، تهران: انتشارات همشهری.

– ون دایک، جان (۱۳۸۴)؛ قدرت و سیاست در جامعه شبکه­ای، ترجمه: اسماعیل یزدان­پور، فصلنامه رسانه، سال شانزدهم، شماره: ۲٫

ـ بهرامیان، شفیع (۱۴۰۰)؛ ارتباطات در خدمت توسعه محلی؛ الزامات و اقدامات، سقزرووداو.

 

– Boyd, D. M., Ellison, N. B (2017), Social network sites: definition, history, and scholarship, Journal of Computer-Mediated Communication.

– Karl, P (2020), Media diplomacy. In G. Benjamin, The communications revolution in politics, Academy of Political Science.

– Q.Elysehuang (2020), Facebook Not Statebook:Defining SNS Diplomacy with Four Modesof Online Diplomatic Participation, International Journal of Communication.

– Thompson, Fred (2006), International relatons in the changing word, foreign policy, july.

ـRodriguez,C. (2008), “Citizen’s Media”. In W. Donsbach (Ed.), The International Encyclopedia of Communication (Vol. II.Malden, USA: Blachwell Publishing.

* دانشجوی دکتری مدیریت رسانه دانشگاه تهران