در سال های گذشته سیر صعودی این پدیده در ایران و بویژه کردستان و حتی سقز در ماه های گذشته باعث نگرانی های زیادی در بین مردم شده است. این در حالی است که به دلیل ملاحظات فرهنگی، منطقه ای و مذهبی آمار واقعی خودکشی اعلام نمی شود و خانواده ها به دلیل انگ اجتماعی وقوع این پدیده را در بسیاری از مواقع انکار می کنند.

خودکشی به معنای آسیب رساندن به خود با هدف از بین بردن خود است. اقدام به خودکشی روش ها و راه هایی برای پایان دادن به زندگی است که ممکن است این اقدامات منجر به فوت فرد بشود یا نشود. در تراژدی خودکشی آشفتگی عاطفی به حدی است که فرد در حل مشکلات زندگی خود ناتوان شده و چاره ای جز پایان دادن به زندگی خود نمی یابد. به ازای هر فوت ناشی از خودکشی حدود ۲۰ تا ۳۰ برابر اقدام به خودکشی های ناموفق در جامعه وجود دارد که زنگ خطری برای بهداشت روانی جامعه محسوب می شود، براساس آمارها زن ها ۳ برابر مردها اقدام به خودکشی می کنند اما خودکشی های موفق در مردان آمار بالاتری دارد.خودکشی جزو سه علت اصلی مرگ در بین نوجوانان است.

خودکشی پدیده ای چند بعدی است و رفتارهای خودکشی تحت تاثیر عوامل گوناگون زیستی، ژنتیکی، روانی، اجتماعی، اقتصادی و فرهنگی قرار دارند. عوامل ژنتیکی مثل سابقه بیماری های روانی از جمله افسردگی و … ،عوامل محیطی مانند فقر و مشکلات اقتصادی،تغیرات آب و هوایی، نابهنجاری های اجتماعی مانند طلاق و فروپاشی ساختار خانواده، اعتیاد، ورشکستگی، شکست عاطفی، خشونت های خانگی و سو استفاده جنسی از کودکان و نوجوانان، پایین آمدن سن بلوغ و مشکلات مرتبط با آن، سابقه خودکشی افراد نزدیک فرد و عدم آموزش مهارت های زندگی و مدیریت هیجانات دربستر خانواده و نهادهای آموزشی و فرهنگی، بحران هویت در نوجوانان و افزایش مشکلات روانی در جامعه از مهم ترین دلایل افزایش پدیده ی خودکشی در سالهای اخیر هستند.

از آنجایی که پروسه خودکشی یک فرایند است و یک شبه اتفاق نمی افتد هر گونه اقدامات پیشگیرانه در مراحل ابتدایی بحران بسیار ضروری به نظر می رسد. از مرحله ای که فرد امیال و آروزهای مرگ را در ذهن خود می پروراند، سپس افکار خودکشی در ذهن او تقویت شده و برای انجام کار برنامه ریزی می کند تا مرحله اقدام و آسیب به خود فرد از نظر روانی در مرحله بحرانی بوده و نیاز به مراقبت و حمایت های عاطفی همه جانبه دارد. مراحل ابتدایی تر بحران نشانه های رفتاری باید در خانواده جدی گرفته شود. باورهای غلطی مانند این که خودکشی بدون هشدار قبلی و یک لحظه ای است در حالی که ۸۰ درصد افراد قبل از خودکشی از اختلالات روانی و درونی رنج می برند، تابو بودن حرف زدن در مورد خودکشی و نادیده گرفتن توسط اطرافیان، متعلق دانستن خودکشی به طبقه خاص و جدی نگرفتن نشانه های هشدار از عوامل پرخطر بروز و افزایش رفتارهای مرتبط با خودکشی محسوب می شوند.

پدیده خودکشی ارتباط مستقیم با بروز اختلالات روانی و رفتاری افراد دارد. اکثر افرادی که اقدام به خودکشی می کنند از اختلالاتی مانند افسردگی، اضطراب،اختلالات شخصیت، بیش فعالی، پرخاشگری و … رنج می برند. از آنجایی که افسردگی شایع ترین اختلال روانی در این افراد است، آشنایی با نشانه های افسردگی و انجام اقدامات درمانی و حمایتی مناسب  در افراد در کاهش آمار مربوط به این پدیده بسیار موثر است. مهم ترین نشانه های اختلال افسردگی به شرح زیر است:

تغییر در خلق و خو، غم و اندوق عمیق و ناگهانی و طولانی مدت، بی میلی و لذت نبردن از فعالیت ها، کاهش سطح انرژی و خستگی، تغییرات محسوس در اشتها و اختلال در خواب، دردهای جسمانی بدون دلیل،بی قراری و اضطراب زیاد از حد،کاهش قدرت تمرکز و تفکر واحساس ناامیدی و پوچی از مهمترین علایم هشدار دهنده ی افسردگی هستند.

با توجه به ضرورت اقدامات پیشگیرانه در کاهش بحران خودکشی برنامه پیشگیری باید برای گروه های مختلف افراد جامعه و در تمامی سطوح انجام شود. آموزش والدین، آموزش معلمان  و کارکنان مدارس، آموزش کارکنان حوزه بهداشت و درمان و آموزش احاد جامعه در تمامی محیط های کار باید در اولویت قرار بگیرد.

نقش والدین در شکل گیری هویت کودکان و نوجوان و سلامت روان آنها بسیار حایز اهمیت است. برای حفظ بهداشت روان فرزندان و پیشگیری از  آسیب های اجتماعی بهترین راهکار آن است که خانواده ها با پرورش و تربیت صحیح فرزندان و احساس همدلی با آنان واکسناسیون روانی آنها را از همان بدو تولد تا بزرگسالی انجام داده و زمینه بروز پدیده های مثل خودکشی را بااقدامات پیشگیرانه تا حد زیادی کاهش بدهند. داشتن روابط خانوادگی و عاطفی گرم در خانواده، اصلاح شیوه های فرزندپروری، آموزش مهارت های زندگی، آموزش شناخت هیجانات،آموزش و تربیت جنسی ،آموزش تاب آوری و آشنایی با راهکارهای حل مساله در نوجوانان، صمیمیت و همدلی با فرزندان و تلاش در جهت کسب هویت موفق در آنان، توجه به نیازهای روانی فرزندان و نظارت بر ارتباطات و فعالیت های آنان از  مهمترین اقدامات مناسب در حوزه والدین جهت بروز از آسیب های اجتماعی است.

نهادهای اجتماعی مثل مختلفی آموزش پرورش، بهزیستی، بهداشت و درمان، ورزش و جوانان، شهرداری  و … باید آموزش برنامه های پیشگیرانه را در تمامی سطوح برنامه ریزی کرده و ضمن برای ریزی برای آموزش کودکان و نوجوانان اقدامات مناسبی را جهت کاهش آسیب های اجتماعی در آنان انجام دهند.افزایش مشارکت های اجتماعی،افزایش برنامه های نشاط آور و جذاب برای نوجوانان  و برنامه ریزی جهت پر کردن اوقات فراغت بویژه در اقشار آسیب پذیر در کاهش اختلالات رفتاری بسیارموثر است.

آشنایی با عوامل هشدار دهنده در کاهش بروز خودکشی های موفق بویژه در افرادی که خود فرد یا خانواده آنها سابقه خودکشی دارند بسیار حیاتی است. خواهشمند است با مشاهده عواملی همچون اقدام قبلی فرد برای خودکشی، اختلالات روانشناختی حاد بویژه افسردگی، خودکشی افراد نزدیک خانواده یا دوستان، بیماری مزمن، تهدید به خودکشی، تغییرات خلق و خوی شدید و افزایش رفتارهای پر خطر سریعا اقدامات لازم را انجام دهید. هر گونه اقدام به خودکشی یک فریاد کمک خواهی است پس در صورت بروز نشانه های ذکر شده قبل از هر چیزی با فرد احساس همدلی کرده و از تهدید کردن، پرخاشگری و یا نادیده گرفتن مشکل خوداری کنید؛ شنونده خوبی باشید، در صورت نیاز از روانشناسان، روانپزشکان و اورژانش اجتماعی  و افراد قابل اعتماد  کمک بخواهید. الگوهای ارتباطی مبتنی بر اعتماد را با فرد ایجاد کنید تا بتواند مشکلاتش را با شما در میان بگذارد. با گسترش فعالیت های اجتماعی مورد علاقه  از منزوی شدن بیشتر افراد مستعد به افسردگی و .. خوداری کنید. وسایل پر خطر را در منزل در دسترس کودکان و نوجوانان قرار ندهیدو از بحث کردن در مورد جزییات خودکشی دیگران و اخبار مربوط به آن در حضور آنان جدا خودداری کنید.

در پایان امیدوارم با افزایش آگاهی بخشی احاد جامعه شاهد کاهش آسیب های اجتماعی بویژه بحران خودکشی در شهر و دیارمان باشیم.

*کارشناسی ارشد روانشناسی تربیتی از دانشگاه علامه طباطبایی تهران، روانشناس و درمانگر اختلالات رفتاری و یادگیری کودک، مربی مرکز سنجش و مداخلات بهنگام آموزش و پرورش سقز