اگر از میدان مرکزی شهر سقز به نام هەڵۆ کمی دور شوید و از مسیری بدون تابلو و راهنما و از بین مغازه‌های بازار بزرگ و سنتی بگذرید مابین ۲ اثر ملی ثبت شده مسجد دومناره سقز و حمام حاجی صالح، بنایی می‌بینید که انگار با زور معماری کهن بر روی ستون‌های مستحکم قدیمی‌اش ایستاده است.

کاروانسرایی به نام تاجوانچی که در گذشته محل تردد تجار و بازرگانان از اقصی نقاط داخل و خارج بوده و حالا به مکانی برای خرید و فروش لوازم دست دوم و دست فروشی تبدیل شده است.

در یکی از روزهای پایانی فصل تابستان امسال به این کاروانسرا که تنها نام و نشان کوچکی از آن باقی مانده بود، رفتیم، چون روز تعطیل بود همه مغازه‌ها بجز یکی از آنها که عرضه کننده وسایل خیاطی بود، بسته بودند.

 

داستان مصائب تاجوانچی

۲ پیرمرد شیرین کلام در این مغازه با خوشرویی از ما استقبال کردند و داستان تاجوانچی و مصائبی که تاکنون بر سرآن آورده‌اند را برایمان تعریف کردند.

آنطور که این ۲ پیرمرد گفتند کاروانسرای تاجوانچی ملک رشید تاجوانچی بوده که بعدها یک دانگ و نیم از آن را به اسم اسماعیل ابریشم‌چی از کلیمیان این شهرستان میزند و بعد از خروج ابریشم چی از کشور؛ سهم او مصادره و سپس به فردی به نام ش می رسد.

یکی از این پیرمردها ادامه می دهد: سال ۱۳۵۷ که به این کاروانسار آمدم، هم چون عمارت خسروآباد سنندج باشکوه بود و ۴ دَر داشت و چشمه و آبی در این محل بود که زیبایی و صفای خاصی داشت.

او ادامه می‌دهد: سال ۱۳۶۴ زمین مغازه خود را در این محوطه خریداری کردم و هم اکنون هم تنها ملک موجود در این مجموعه است که دارای سند تفکیکی است.

زمانی که ما اینجا شروع بکار کردیم همه مغازه‌دارها اجاره نشین مالک این کاروانسرا بودند و حال این ملک وارثان زیادی دارد…

 

تخریب ۷۰ درصدی کاروانسرای تاجوانچی

امروز دیگر اثر و نشان زیادی از این کاروانسرا باقی نگذاشته است و گفته می شود حدود ۷۰ درصد آن تخریب و برخی از قسمت های آن هم به محل تجمع معتادها تبدیل شده است.

اثری که اگر در زمان خودش و قبل از دچار شدن به وضعیت کنونی، ثبت ملی می شد و برای حفظ آن اعتباری اختصاص می یافت به مکانی برای بازدید گردشگران و رونق صنعت گردشگری در این شهرستان تبدیل می شد.

عکس قدیمی کاروانسرای تاجوانچی به ستون یکی از مغازه‌های موجود در این کاروانسرا نصب شده است و برخی از رهگذران با دیدنش و مقایسه‌ش با نمای فعلی آن آهی از سر افسوس می کشند و می‌گذرند.

مغازه‌دارهای این محل بارها نسبت به روند تخریب ادامه‌دار این بنا و اینکه به پاتوق معتادها تبدیل شده معترض شده‌اند و حتی با مدیرکل میراث فرهنگی استان کردستان تماس گرفتند و اعتراضان را مطرح کردند ولی تاکنون به نتیجه‌ای نرسیده‌اند.

رئیس اداره میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی شهرستان سقز در گفت و گو با خبرنگار ایرنا گفت: کاروانسرای تاجوانچی یا سرای اتحاد ملکی مشاع است و متعلق به خانواده‌های وثوقی، تاجوانچی و سهمی از آن هم متعلق به یک فرد کلیمی است.

صلاح نصراللهی ادامه داد: اوایل انقلاب با خروج کلیمیان از کشور، سهم فرد یهودی در این کاروانسرا مصادره و بعد از ۷ سال در واگذاری به بخش خصوصی، فردی اقدام به خرید آن کرد.

 

بنایی مربوط به دوره قاجار

اسناد و مدارکی وجود ندارد که این کاروانسرا مربوط به چه دوره‌ای و چه زمانی ساخته شده است ولی از روی سبک معماری آن کارشناسان این حوزه معتقدند مربوط به دوره زندیه یا قاجار است.

رئیس اداره میراث فرهنگی سقز دلیل ثبت نشدن این اثر در لیست آثار ملی را بالابودن میزان سطح تخریب این بنا اعلام کرد و ادامه داد: افزون بر این مالکان این کاروانسرا هم راضی به ثبت ملی این اثر نبودند و نارضایتی خود را هم کتبی اعلام کرده بودند و در این زمینه رضایت مالک بسیار حائز اهمیت است.

نصراللهی با اشاره به اینکه سهامداران و مالکان این مجموعه به بیش از ۷۰ نفر رسیده است، اضافه کرد: اگرچه از طریق اخذ حکم از مراجع قضایی می‌توانستیم اقدام به مرمت کنیم، ولی اعتبار لازم را در اختیار نداشتیم.

 

کمبود اعتبار معضل اصلی سد راه مرمت این کاروانسرا

وی میزان اعتباری که به مرمت بناهای تاریخی در سقز اختصاص پیدا می کند را بسیار ناچیز خواند و افزود: به دلیل کمبود اعتبار، ناچاریم براساس اولویت و ضرورت و همچنین بررسی فنی و توجیه آن، اقدام به هزینه‌کرد بودجه اختصاصی کنیم.

به گفته رئیس اداره میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی سقز؛ در این شهرستان ۲ بنا شامل مسجد دومناره و حمام حاجی صالح به طور کامل مرمت شده‌اند و بناهای دیگر به دلیل کمبود اعتبار در معرض خطر تخریب قرار دارند.

این کاروانسرا چند راسته بازار جانبی دارد که اداره میراث فرهنگی در اصلی ترین راسته بازار آن یک فصل مرمتی شامل تعویض، بازسازی و نوسازی و جداره‌سازی کار کرده است.

نصراللهی بیان کرد: ۲ فصل کاری هم در صحن خود کاروانسرا اقداماتی مانند بررسی میزان تخریب و جای ستون ها و سنگفرش و پهناسازی ایوان آجری ضلع غربی این مجموعه را انجام داده‌ایم.

وی ادامه داد: در آخرین فصل کاری که در این کاروانسرا کار انجام شده اقدام به بازسازی بخش کوچکی از آن با هزینه کرد ۲ میلیارد و ۵۰۰ میلیون ریال کرده‌ایم.

این کاروانسرا هزار و ۸۰۰ مترمربع زیربنا دارد و مرمت و بازسازی آن نیازمند اعتبار کلانی است به همین دلیل باتوجه به سطح تخریب آن راهکارهایی در شورای فنی شامل تخریب کامل آن و ساخت مجدد آن براساس معماری سنتی آن برمبنای نقشه هایی که از این بنا وجود دارد و یا مرمت به شیوه ای علمی و با مشاوره کارشناسان میراث فرهنگی است.

شهرداری سقز به عنوان متقاضی برای ساماندهی این کاروانسرا اعلام آمادگی کرده و اداره میراث فرهنگی این شهرستان هم با آن موافقت کرده است ولی این اقدام در همین سطح باقی مانده و هنوز هم تصمیم قطعی برای این اثر ارزشمند تاریخی گرفته نشده است.

مشکل اصلی و بزرگ ترین معضل بهسازی و مرمت کاروانسرای تاجوانچی کمبود اعتبارات بیان شده است و مسئولان ذیربط می گویند با اعتبار کنونی مرمت و بازسازی کاروانسرا توجیه فنی ندارد ولی آنچه در این بین حائز اهمیت است و می‌طلبد مورد توجه قرار گیرد حفظ بناها و آثار تاریخی است که می‌تواند منجر به درآمدزایی با جذب گردشگر شود/ خبرگزاری ایرنا