محسن صادقی فعال فرهنگی و نویسنده

سقزرووداو: شیخ حسن مولان آبادی در سال ۱۰۷۳ ه.ق در هوار اردلان(دلو) روستای بست از توابع خورخوره سقز چشم بدنیا گشود مقدمات تحصیل را  نزد مادر بزرگوارشان خازلیخا آموخت سپس در حجره مسجد بست نزد پدر به تحصیل علوم اسلامی پرداختند، جهت تکمیل تحصیلات نزد ملااحمد وزله در باشماخ تیلکو، ملا عبداللطیف در گلتپه موکری( جهانگیرخان) و ملا محمد در ملقرنی سقز می‌روند و سرانجام در کوی سنجاق تحصیلات علوم اسلامی را به اتمام می‌رسانند.

پس از اتمام تحصیلات جهت دیدار با عرفای بنام و مرشدان طریقت سال ۱۱۱۳ه.ق به بغداد و دمشق سفر می‌کند، ضمن سیر و سلوک و ملاقات با شیخ یحیی علوی، قاسم علوان و محی الدین عفان و شیخ اسماعیل خلوتیه در طریقت‌های قادریّه و علوانیه شاذلیه و خلوتیه دربغداد و نزد درویش عاشور پسر عبدالفتاح کشمیری در طریقه سهروردی در دمشق مجاز به ارشاد ونیابت می گردد.

پس از بازگشت در سال ۱۱۱۸ه.ق ضمن تعمیر مسجد شیخ ابراهیم بە ساخت ایوانی تحت نام مزگه‌وته هاوینه (مسجد تابستانه) همت می‌گمارد و پس از آن همراه با خانواده به مولان آباد کوچ می‌کنند.

شیخ حسن تا سال ۱۱۲۷ه.ق در مولان آباد به کمک ملا رسول کاتب نوشتن ام‌القرآن را به اتمام می‌رساند سپس جهت تطبیق آن با نسخ معتبر راهی ممالک اسلامی می‌گردد، سال ۱۱۳۰ه.ق در دمشق کتاب افضل الصلوات قروانی را تسنیخ نموده، سرانجام چند سال آخر زندگی را در مولان آباد سپری و سال ۱۱۳۶ه.ق فوت می‌کنند.

نادر قلی افشار پس از رهایی از زندان ازبکان به خدمت حاکم ابیورد در می‌آید و پس از فوت حاکم، جانشین او می‌شود پس از آن به ملازمت ملک محمود سیستانی درآمده ‌و سپس در اواخر حکومت صفویان سپهسالار سپاه صفویان می‌گردد، هشت ماه پس از سقوط صفویان در سال ۱۱۴۸ه.ق به عنوان پادشاه در دشت مغان تاجگذاری می‌کند و سرانجام در سال۱۱۶۰ توسط سرداران سپاهش به قتل می‌رسد.

در خصوص دیدار شیخ حسن با نادر شاه افشار مرحوم شیخ ملای قادرآباد تیلکو (ملا شیخ محمد امین حسنی باکی) در بخشی از رساله خطی گل ارغوان که به زندگی شیخ حسن پرداخته چنین می‌نویسند:

“یک تکه سفره چرم بلغار کهنه در تکیه مبارکه مولان آباد می‌باشد وبه تواتر اهل محل رسیده که هدیه نادر شاه افشار است یک عصای چوبین که فعلا در تکیه بست موجود است بعنوان هدیه خدمت شیخ آورده و چند قریه هم تقدیم داشته….. خلاصه کلام فوت حضرت شیخ حسن ۱۱۳۶ه.ق تا موقع تاجگذاری و پادشاهی نادر شاه که ۱۱۴۸ بوده توافق ندارد ولی شیوع و تسلسل و تواتر اخبار اهل یک منطقه بی اصل و اساس نیست… نادرشاە در عصر لشکرکشی و نیابتش که ۱۵ سال طول کشیده به قریه مولان آباد آمده … هدایای مشهوره تقدیم داشته، واضح است که هدایای مذبوره مال نادرشاه می‌باشد مدارک در بین بوده و مانده ولی به نظر کاتب نرسیده”

آقای عرفان پارسا در پایان نامه خود که به تحلیل آثار، تالیفات و زندگی نامه شیخ حسن پرداخته است همسو با نظریات شیخ ملا و در خصوص این دیدار چنین می‌نویسد:

“…. به احتمال زیاد نادرشاه هنگامی که در مقام یک سردار جنگی بوده است باید در فاصله سالهای ۱۱۲۷ تا ۱۱۳۲ به دیدار شیخ حسن رفته باشد و این احتمال که در فاصله سالهای ۱۱۳۲ تا ۱۱۳۶ باشد ضعیف است زیرا در این فاصله زمانی مناطق کردنشین تحت تصرف خانه پاشای بابان بوده ….”

سپس ایشان در ادمه به برسی دلایل این ملاقات می‌پردازد و می‌نویسد:

“…. یکی از دلایل این ملاقات جلب توجه شیخ حسن برای جلوگیری از حمایت و ارتباط کردها با والیان عثمانی در موصل و کرکوک بوده زیرا شیخ در میان ساکنان کردستان جایگاه بسیار مورد احترامی داشته است و به این طریق نادر می‌توانسته از نزدیکی مردم با حاکمان عثمانی جلوگیری کند.

از طرفی، نزدیکی نادرشاه افشار به مذهب تسنن و تلاش او برای نزدیکی مذاهب تسنّن و تشیّع و از طرف دیگر، نایل شدن نادر شاه به صلح با سلاطین عثمانی از این طریق، می‌تواند دلیل دیگری برای این دیدار باشد.

باید به این نکته اذعان کرد، که نادرشاه در مقام سردار سپاه، کاملاً متوجه قدرت و نفوذ بیش از حد روحانیون شیعی مذهب در دربار صفویان بوده است و او که مخالف این امر بود، شاید می‌خواسته است با ایجاد رابطه و نزدیکی بیشتر با علمای اهل سنّت در مناطقی از ایران که هنوز بر مذهب تسنّن باقی مانده بودند جایگاه سیاسی خود را در میان سنّی مذهبان مرزهای ایران تثبیت و تحکیم کند.”

با توجه به اوضاع سیاسی، اجتماعی کردستان تحت حکمرانی اردلان در دوران حیات شیخ حسن و بالحاظ نمودن سالهای اقامت شیخ در زادگاهش، دیدار صورت گرفته باید در فاصله زمانی سال‌های ۱۱۱۸ تا ۱۱۲۷ و یا اواخر حیات شیخ یعنی ۱۱۳۲ به بعد صورت گرفته باشد.

با در نظر گرفتن قرنها حیات مداوم و نقش آفرینی دارالعلوم بست از زمان شیخ ذکریای مهاجر تا شیخ محمود پدر شیخ حسن که سیزده نسل پیوسته ودر هر شرایطی به تعلیم و تدریس پرداخته‌اند کوچ شیخ حسن همراه با خانواده این فرضیه را تداعی می‌نماید دیدار صورت گرفته در روستای بست بوده و علت کوچ شیخ به مولان آباد اهدای آبادیهای خورخوره و سرشیو به شیخ حسن توسط نادرشاه در دوران سپهسالاری سپاه صفوی بوده است. لازم بذکر است که روستاهای که به شیخ بخشیده شده در آن زمان اقطاع دولتی تحت تصرف خوانین اردلان بوده و با اهداف سیاسی و بمنظور سروسامان دادن به اوضاع نابسامان منطقه در آن دوران به شیخ حسن اهدا شده است.

احتمال دوم که این دیدار در سالهای پایانی حیات شیخ حسن در مولان آباد صورت گرفته باشد دور از ذهن نیست چرا که در آن زمان کردستان توسط خانه پاشای بابان از پاشاهای دولت عثمانی اداره می‌شد لذا نادر شاه با پیشکش کردن این هدایا و بخشیدن این روستاها خواسته اقتدار از دست رفته حمکرانان اردلان را با حمایت شخصیتهای صاحب نفوذ منطقه برگرداند که نهایتا سال ۱۱۴۲ با دخالت مستقیم نادرشاه این مناطق به قلمرو حکمرانان اردلان برگردانده شد.

آنچه مشخص است دیدار شیخ حسن با نادرشاه قبل از تاجگذاری صورت گرفته و هدف این دیدار فارغ از مسائل مذهبی و جلوگیری از نفوذ والیان سنی مذهب دولت عثمانی در سرزمینهای مرزی بیشتر تثبیت اوضاع سیاسی و اجتماعی کردستان و بازگرداندن اقتدار دوباره حکمرانان اردلان در منطقه مد نظر بوده است.