حزب کارگران کوردستان (پ.ک.ک) که از دهه ۱۹۸۰ میلادی جنگ مسلحانه علیه دولت ترکیه را آغاز کرده بود، روز دوشنبه با صدور بیانیه‌ای اعلام کرد که به مبارزه مسلحانه خود پایان می‌دهد.
در همین راستا گروهی از ناظران بر این باورند این تحول، که در پی درخواست عبدالله اوجالان، رهبر زندانی این حزب، صورت گرفته، ممکن است بزرگ‌ترین تغییرات در معادلات سیاسی ترکیه و حتی منطقه را ایجاد کند. اوجالان، که در طول سال‌ها به نماد مبارزه کوردها برای حقوق خود تبدیل شده، در پیامی از زندان اعلام کرده بود که مبارزه مسلحانه دیگر کارکرد خود را از دست داده و برای حل مساله کوردها باید از مسیر سیاست و گفت‌وگو استفاده شود. در همین حال در متن بیانیه رسمی پ.ک.ک آمده است که این گروه ماموریت خود را به پایان رسانده و معتقد است که اکنون مساله کوردها به جایی رسیده که می‌توان آن را از طریق سیاست دموکراتیک حل و فصل کرد. رجب طیب اردوغان رییس‌جمهور ترکیه نیز در پی صدور این اعلامیه، از آن استقبال کرد و آن را گامی مثبت در جهت امنیت و آرامش منطقه دانسته است. با این حال، تحلیلگران سیاسی همچنان سوالات زیادی درباره جزییات این تصمیم و نحوه اجرای آن دارند. به باور گروهی از ناظران یکی از بزرگ‌ترین نگرانی‌ها این است که آیا این تصمیم شامل نیروهای کرد در سوریه خواهد شد یا خیر، چراکه نیروهای دموکراتیک سوریه (SDF)، که تحت رهبری کوردها قرار دارند و از سوی ایالات‌متحده حمایت می‌شوند، همواره هدف حملات نظامی ترکیه بوده‌اند. گروهی دیگر اما با اشاره به عدم انتشار جزییاتی از نحوه اجرای تصمیم اخیر این حزب مدعی‌اند عدم شفافیت در مورد فرآیند خلع سلاح و سرنوشت فرماندهان پ.ک.ک نیز نگرانی‌های مضاعفی را در باب سرنوشت‌شان ایجاد کرده است. اما هستند گروهی که بر این باورند این اعلامیه می‌تواند به‌طور موقت به پایان یکی از طولانی‌ترین درگیری‌های مسلحانه در تاریخ ترکیه منجر شود، اما مسیر اجرایی آن می‌تواند با چالش و پیچیدگی‌های زیادی همراه باشد. به این بهانه روزنامه اعتماد با هدف بررسی فرضیه‌های پیش رو و همچنین پیامدهای احتمالی انحلال حزب کارگران کوردستان با دکتر اردشیر پشنگ، پژوهشگر ارشد مسائل خاورمیانه و متخصص مسائل و تحولات کوردها، گفت‌وگو کرده است. به باور پشنگ آنچه در رابطه با کوردها درحال وقوع است تحولی بسیار مهم در سطح منطقه‌ای است که از یک‌سو تاثیر عمیقی بر مساله کردها در خاورمیانه خواهد گذاشت و از سوی دیگر، یکی از اصلی‌ترین گره‌های امنیتی ترکیه، که به‌نوعی پاشنه آشیل این کشور در صد سال گذشته بوده، اکنون در مسیر حل شدن قرار گرفته است. مشروح این گفت‌وگو را در ادامه می‌خوانید:

– سوال: ارزیابی شما از پیامدهای تصمیم اخیر حزب کارگران کوردستان (پ.ک.ک) برای دولت ترکیه و حزب عدالت و توسعه و همچنین ساختار سیاسی، قومی و هویتی این کشور چیست؟

اعلام خبر خلع سلاح و به‌ویژه انحلال حزب کارگران کوردستان (پ.ک.ک) را می‌توان یکی از مهم‌ترین تحولات سیاسی‌-‌امنیتی خاورمیانه در پنجاه سال گذشته دانست. موضوعی که نه‌ تنها ترکیه، بلکه چندین کشور منطقه‌ای را به شکل مستقیم و ده‌ها بازیگر بین‌المللی را به‌صورت غیرمستقیم درگیر خود کرده بود. درگیری مسلحانه میان پ.ک.ک و دولت ترکیه که از سال ۱۹۸۴ آغاز شد، اکنون به‌نظر می‌رسد به پایان خود نزدیک شده باشد. با این حال، جزییات این تحول همچنان به ‌طور کامل مشخص نیست.

– سوال: پرسش اصلی این است که آیا پ.ک.ک به‌طور کامل منحل خواهد شد یا در قالبی جدید تا دریافت برخی ضمانت‌ها و عمل به وعده‌ها توسط دولت ترکیه به حیات خود ادامه خواهد داد؟

اولا باید گفت که فرآیند خلع سلاح همواره یک فرآیند زمان‌بر و پیچیده است و ثانیا براساس گفته منابع غیررسمی، احتمالا بخشی از ساختار پ.ک.ک با عناوینی مانند پژاک، حداقل تا یک سال آینده و دریافت ضمانت‌های سیاسی و حقوقی لازم از سوی دولت ترکیه به فعالیت خود ادامه خواهد داد. فرآیند صلح یا آشتی در ترکیه، مطابق توافقاتی که با دولت مرکزی صورت گرفته، قرار است با برداشتن گام‌هایی جدی همراه باشد؛ از جمله اصلاح برخی قوانین در پارلمان، آزادی زندانیان سیاسی عضو پ.ک.ک و نیز آزادی چهره‌های سیاسی کورد که با اتهاماتی نظیر همکاری یا حمایت از پ.ک.ک در زندان به‌سر می‌برند. در مراحل بعدی نیز، اگر این اقدامات ادامه یابد، به‌نظر می‌رسد امکان انحلال دیگر گروه‌های وابسته به پ.ک.ک نیز فراهم شود. در هر صورت، آنچه در حال وقوع است تحولی بسیار مهم در سطح منطقه‌ای است که از یک‌سو تاثیر عمیقی بر مساله کوردها در خاورمیانه خواهد گذاشت و از سوی دیگر، یکی از اصلی‌ترین گره‌های امنیتی ترکیه، که به‌نوعی پاشنه آشیل این کشور در صد سال گذشته بوده، اکنون در مسیر حل شدن قرار گرفته است.
در این میان، رجب طیب اردوغان، رییس‌جمهور کنونی، از مدت‌ها پیش تلاش کرده خود را به عنوان چهره‌ای معرفی کند که می‌تواند این «اسب سرکش» را مهار و به مقصد صلح برساند.

– سوال: با توجه به اینکه کوردهای سوریه پیش‌تر اعلام کرده بودند که خلع سلاح پ.ک.ک ارتباطی به آنها ندارد و همچنین با درنظر گرفتن احتمال عقب‌نشینی نیروهای امریکایی از شمال‌شرق سوریه بعد از پیروزی دونالد ترامپ در انتخابات امریکا، شرایط و آینده کردهای سوریه را چگونه ارزیابی می‌کنید؟

به‌ نظر می‌رسد بخشی از توافقات میان دولت ترکیه و عبدالله اوجالان، رهبر محبوس حزب کارگران کوردستان (پ.ک.ک)، چه به‌صورت رسمی و چه در قالب مذاکرات غیررسمی، ناظر بر تعیین سرنوشت آینده کردهای سوریه در منطقه روژاوا باشد. کوردهای روژاوا، همان‌طور که روشن است، طی چهار دهه گذشته، از منظر سازمانی، سیاسی و ایدئولوژیک، با وجود تغییر نام‌ها و عناوین اما عملا بخشی از ساختار پ.ک.ک محسوب می‌شدند. شواهد میدانی نظیر تصاویر عبدالله اوجالان و پرچم‌های پ.ک.ک که در مقرها و مراکز نظامی، امنیتی و سیاسی کوردهای سوریه دیده می‌شود، تاییدی بر این پیوستگی ساختاری و ایدئولوژیک است. سرنوشت آتی این منطقه، به ‌ویژه با روی کار آمدن دولتی همسو با ترکیه در دمشق، بیش از پیش به روند صلح میان دولت ترکیه و پ.ک.ک گره خورده است. آنچه پیداست، شکل‌گیری نوعی توافق ضمنی میان طرفین درخصوص آینده کوردهای سوریه است. به‌ نظر می‌رسد تلاش‌هایی در جریان است تا فرمولی مشترک میان کوردهای روژاوا و دولت مرکزی سوریه به رهبری احمد الشرع تدوین شود. با این حال، این فرمول تاکنون نهایی نشده و اختلاف‌نظرهایی میان طرفین همچنان پابرجاست. از یک‌سو، کوردها خواهان ساختاری غیرمتمرکز هستند که به آنان اجازه دهد مدیریت محلی مناطق تحت کنترل خود را در دست گیرند. از سوی دیگر، دولت مرکزی سوریه تاکید دارد که این نیروها باید در ساختارهای نظامی
-‌امنیتی-سیاسی کشور ادغام شوند؛ در مقابل، حاضر است بسته به جمعیت و میزان نفوذ کوردها، سهم مشخصی از پست‌های وزارتی و امنیتی را دراختیار آنان قرار دهد، اما این الگوی پیشنهادی هنوز به جمع‌بندی نهایی نرسیده است. در مجموع، آنچه در جریان است، مسیری از توافقات و گفت‌وگوها میان کوردهای سوریه و دولت دمشق است که بی‌تردید از دل مذاکرات آنکارا و ایمرالی و سرنوشت آتی پ.ک.ک می‌گذرد. بر این اساس این خلع سلاح را می‌توان گامی بزرگ در جهت شکل‌گیری ثبات نسبی در مناطق کوردنشین سوریه دانست.

– سوال: آیا خلع سلاح پ.ک.ک می‌تواند فرصتی باشد برای رجب طیب اردوغان تا بستر را برای ماندنش در قدرت هموار سازد؟

برای تحلیل تاثیر روند خلع سلاح و انحلال پ.ک.ک بر آینده سیاسی ترکیه، باید از دو منظر به موضوع نگریست؛ نخست، از زاویه‌ای کلی و تاریخی، مساله کردها در طول یک قرن گذشته، از زمان تاسیس جمهوری ترکیه تاکنون، مهم‌ترین چالش امنیتی و سیاسی این کشور بوده است؛ چالشی که به ‌نوعی پاشنه‌آشیل دولت‌های مختلف در ترکیه محسوب می‌شود. اتحادیه اروپا نیز بارها بر این مساله تاکید کرده و آن را از‌جمله موانع اصلی عضویت ترکیه در اتحادیه دانسته است. نبود راه‌حل مسالمت‌آمیز برای بحران کردها، در کنار ناکامی دولت‌ها در پیشبرد اصلاحات دموکراتیک، از عوامل اصلی بی‌اعتمادی اروپا و غرب به آنکارا بوده است.

طی چهار دهه گذشته، درگیری مسلحانه میان پ.ک.ک و دولت ترکیه دست‌کم ۴۰ تا ۵۰ هزار کشته برجای گذاشته و صدها میلیارد دلار خسارت نظامی، اقتصادی و اجتماعی بر کشور تحمیل کرده است. در چنین چارچوبی، حل مساله کوردها دیگر صرفا یک بحران امنیتی نیست، بلکه به‌مثابه یک پرونده استراتژیک، فرادولتی و فراحزبی تلقی می‌شود. چنانچه فرد یا جریانی بتواند این گره تاریخی را بگشاید، بی‌تردید نقطه عطفی در تاریخ صدساله جمهوری ترکیه رقم خواهد زد.

در سطح دوم، تحولات داخلی ترکیه و شرایط سیاسی جاری نیز نقشی تعیین‌کننده در تسریع روند مذاکرات و توافق احتمالی میان دولت و پ.ک.ک ایفا کرده‌اند. حزب عدالت و توسعه، با وجود دو دهه سلطه سیاسی، اکنون با انتقادات جدی در سطح جامعه و نخبگان سیاسی روبه‌رو است. براساس نظرسنجی‌های اخیر، اکرم امام‌اوغلو، شهردار پرطرفدار استانبول، به عنوان اصلی‌ترین رقیب اردوغان در انتخابات آتی ریاست‌جمهوری، از شانس بالایی برای پیروزی برخوردار است. نکته قابل‌توجه آنکه همان اتهاماتی که پیش‌تر علیه سیاستمداران کورد، از‌جمله صلاح‌الدین دمیرتاش، مطرح می‌شد، این‌بار علیه امام‌اوغلو به‌کار رفته است. وی نیز در حال حاضر با پرونده قضایی مواجه شده و در زندان است و امکان مشارکت در انتخابات ریاست‌جمهوری برای او در هاله‌ای از ابهام قرار دارد.

با این حال، چهره‌های دیگری از میان اپوزیسیون وجود دارند که توان رقابت با اردوغان را دارند و در صورت پیروزی، می‌توانند ربع قرن سیطره سیاسی اردوغان و حزب عدالت و توسعه را به چالش جدی بکشند و حتی به پایان برسانند. در این میان، بازگشت کارت کرد به صحنه سیاست ترکیه، به ‌ویژه در آستانه انتخابات ۲۰۲۶، یادآور تجربه سال‌های ۲۰۰۲ تا ۲۰۱۳ است. در آن دوره، اتحاد میان کوردهای محافظه‌کار و مذهبی از یک‌سو و کردهای تحول‌گرا و دموکراسی‌خواه از سوی دیگر با حزب عدالت و توسعه موجب پیروزی قاطع این حزب در سه انتخابات پیاپی و سرنوشت‌ساز مجلس شد، اما پس از سال ۲۰۱۳‌ این اتحاد به‌تدریج دچار فرسایش و گسست شد. اکنون نشانه‌هایی از احیای آن اتحاد به چشم می‌خورد. هدف این‌بار، جلب حمایت کردها برای اصلاح برخی اصول قانون اساسی از مسیر پارلمان و سپس همراهی آنان با اردوغان در انتخابات ریاست‌جمهوری است. در صورت ادامه روند صلح و اعطای امتیازهایی به جامعه کرد، احتمال بازگشت حمایت آنان از حزب عدالت و توسعه افزایش خواهد یافت؛ حمایتی که می‌تواند نقش مهمی در تداوم قدرت اردوغان ایفا کند.