جشن های نوروزی کوردها (به عنوان بخشی از جغرافیای نوروز که متشکل از چندین کشور و ملت های مختلف است) در برخی موارد با جشنهای نوروزی سایر ملل این حوزه متفاوت بوده و این تفاوت بیشتر به موقعیت خاص جغرافیایی و ژئوپولتیک منطقه و شرایط خاص فرهنگی و زندگی اجتماعی مردم کرد بر می گردد.
تنوع فرهنگ نوروزی همچون تنوع زبانی این ملت گسترده است و نسبت به نوروز در میان ملت و اقوام همجوار چهره ای متفاوت دارد و این تنوع به حدی است که گاهی منطقه به منطقه و روستا به روستا با همدیگر کمی فرق دارد.
اینجانبان به واسطه تحقیق و پژوهش در راستای زبان و ادبیات شفاهی در شهرستان سقز و نواحی اطراف به شیوه تحقیق میدانی، با بسیاری از افراد سالمند و روشن ضمیر بحث و گفتگو نموده ایم و جدای از آنچه که در کتب قدیم و جدید در زمینه نوروز و فرهنگ نوروزی نوشته شده است (که یادآوری آنها به تکرار مکررات می ماند) به این نتیجه رسیده ایم که برگزاری نوروز در میان کردها از تنوع و اهمیت خاصی برخوردار است که شاید در میان ملتهای دیگر کمتر به آن پرداخته اند.
نوروزو آیین های نوروزی در مناطق مختلف سقز و اطراف آن به چند بخش تقسیم می شود که عبارتند از:
– آیین های پیش از نوروز
-آیین های نوروزی و همزمان با نوروز
-آیین های پس از نوروز
با شروع زمستان و شرایط سخت آب وهوای سرد کوهستانی ووزش بادهای استخوانسوز که صورت شکارچیان را زیر شلاق سوزناک خود می برد و آمدن برف و کولاک شدید -زمانی برف و بوران چنان زیاد بود که مردمان برای رفت و آمد با زدن تونلها از زیر برف، رفت و آمد می کردند- گاهی خانه‌های روستا زیر برف گم می شدند برای مردمان روستا و شهر ازشب چله(یلدا) که طلیعه آیین های پیش از نوروز است شروع می شود و ازین شب طولانی که خود حرف و حدیث فراوانی دارد و در این مجال نمی گنجد سرآغاز آیینهای نوروزی است و از آنجا که معمولا زمستانها با شبهای طولانی همراه است در قدیم مردمان اوقات فراغت خود را در کنار همدیگر به سر می بردند، نسبت به آیینهایی که همگی به نحوی مژده‌ی مرگ تاریکی و سرمای سوزناک و آمدن گرما و فصل خرم بهاری را می داد داستانها و آداب و رسوم خاصی را برای خود خلق می کردند که بسیاری از آنها مختص به نوروز کردی می باشند.
–آیین های پیش از نوروز
انواع چله ها:
بعد از شب چله (اولین شب زمستان) دو چله شروع می شود: چله بزرگ (با چهل روز) و چله کوچک(با بیست روز) و جمعا شصت روز تعین می شدند که با آمدن چله دوم سرما به اوج می رسد. مردمان از زبان چله کوچک نقل می کنند که گفته است: اگر عمر من به اندازه عمر برادرم یعنی چله بزرگ بود دست پیرزنان را توی کندوی آرد و نوزاد را در گهواره اش یخ می زدم. با اتمام چله ها که سرما به اوج خود می رسد مراسم آمدن خاتون زمهریر و شیون کردنش برای مرگ این دو برادرش-چله ها- از زیباترین قسمتهای جشن های پیش از نوروز می باشد. مردم هر منطقه و روستاها در گذشته با شروع زمان چله بزرگ عده ای از ریش سفیدان و بزرگان محلی از شب نخست در خانه ای جمع می شدند و برای مهمانداری چله ها در بین مردم روستای خود تصمیم می گرفتند و معمولا مهمانی چله را در بین مردم روستا تقسیم می کردند و به آنها اعلام می شد و اکثرا میزبانهای چله را از بین متمولین روستا انتخاب می کردند و هر شبی که هوای سوزناک و کشنده داشت (که معمولا آفت جان مردمان و احشام آنها بود) مردم ناراحت می شدند و فرض و بر این می گذاشتند که به خوبی از چله پذیرایی نشده و به همین دلیل با ایجاد برف و کولاک انتقام خود را می گیرد پس هر خانه ای که آنشب قرار بر آمدن چله به مهمانی ایشان می باشد سعی می کردند برای شب مهمانی غذا و طعام گرم و خوشمزه بپزند تا موجب نگرانی جناب چله! نشوند و مستوجب نفرین اهالی هم نباشند. با پایان چله ها، داستان مرگشان شروع می شود و خاتو زمهریر که الهه سرما و یخبندان است برای دو برادر خود یعنی چله ها شیون و فغان سر می دهد که صدای بادها و سوز سرما را ناشی از آه و ناله این پیرزن در مرگ ایشان می دانند. در برخی مناطق مردمان با بر افروختن آتش یک سری آداب ورسوم خاص به جا می آوردند.
با شروع اسفند ماه(ره شه مه ) و مرگ چله ها و شیون خاتون زمهریر که به عنوان برج پیرزن هم می شناسند سوز و گداز سرما شکسته شده و باد گرم (شه‌ماڵ) شروع به آب کردن یخها نموده و گونه ها و صورت زیبارویان بر اثر وزش باد این ماه تیره شده و کم کم گیاهان نوروزی چون کنگر و گیلاخه و قازیاخه و … رشد می کنند و مردم کرد بنا به اعتقادات پزشکی گیاهی و همچنین عجین شدن با طبیعت غذاهای متنوعی با این گیهان بهاری می پزند. در این اثنا لک لکها و سارها باز می گردند که همراه با سرمای سخت است (در این زمینه هم داستانی جالب وجود دارد که در کتاب چیروکه کان باوه نبی توسط اینجانبان به چاپ رسیده است)
همچنین افسانه خواستگاری زمستان از گیاهی به نام ئاڵه کۆک یا هه‌ڵاکۆک (به فارسی هلپوک میگویند) بسیار زیباست که هنوز هم مادربزرگها و پدربزرگها برای نوه های خود بازگو می کنند بدین گونه که: زمستان در اوایل خودش از این گیاه خواستگاری کرده تا با هم ازدواج کنند اما هه‌ڵاکۆک می گوید من هنوز سر و پرژ (یال و گیسو) ندارم و به اصطلاح اگر گیسهایم بلند شد حتما باهات ازدواج می کنم. با آمدن نوروز و سر بیرون َوردن هه‌ڵاکۆک از دل خاک، به زمستان پیغام می دهد که هم اکنون گیسهایم بلند شده و برای ازدواج آماده هستم و ازدواج می کنم. اما زمستان می گوید:
هه‌ڵاکۆکه پرژنه
چیم داوه له ماڵ و ژنه
چۆڕ چۆڕه نیشتوه له بنم
تازه به ته‌مای ماڵ و ژنم؟!
ترجمه:
هه‌ڵاکۆک گیس بلند
دیگه پیر شدم و حوصله ازدواج ندارم
زیرا برفهای زیر پام کم کم آب می شود (و بدینوسیله زمستان مرگ خودرا اعلام می کند.)
از دیگر آیین های پیش از نوروز که به نوروز و اوج آن ختم می شود :
١-میر (میر نوروزی)
٢-کوسه گردی
٣-وشتر(شتر)
۴-ئاگری نه‌ورۆز( آتش نوروزی)
۵-هێلکه شکێنی(تخم مرغ شکستن)
۶-هه‌لاوه مه‌لاوه و پشتوێن خستن له ڕۆچنه وه (حلاوه ملاوه و شال اندازی)
٧-سه‌وزه وسه‌مه‌نی (سبزه و سمنی) (نادرپور، مقاله نوروز در سقز)
ایجاد کارناول های محلی که در مناطق حوزه نوروزی به ویژه مناطق کردستان از اهمیت خاصی برخوردار است مانند: میر نوروزی و کوسه گردی و خوله ناودێی. اما وجود کارناولهای دیگری چون حاجی فیروزی دربین کردها متداول نیست و در جغرافیای دیگری از این فرهنگ می گنجد ولی اخیرا گاهی اوقات حاجی فیروزی در شهرهای کوردستان و از مناطق دیگر رخنه کرده است و بیشتر حالت تکدی گری دارند (ئوستوره کانی کوردوستان لوتفی نیا۳۴۷).
میر یا میر میرێن
میر نوروزی که تا چند دهه قبل در برخی از مناطق کردنشین اجرا می شده است و به گفته قدما معمولا در پنج روز آخر زمستان حکمرانی می کرد (روح الامینی ۴۶-١٣٧۶) امروزه متاسفانه از اجرای این نمایش پر محتوا خبری نیست. میر نوروزی که از میان مردمان عادی انتخاب می شد باید فردی عبوس و ترش رو و قاطع و مصمم باشد که در چند روزی که حکومت می کند بتواند از ثروتمندان و حاکمان واقعی پول و مال و باج بگیرد و در بین فقیر و فقرا و نیازمندان پخش کند. میر نوروزی از مهمترین کارناولهای پیش از نوروز است که حکومتی موقت و ناپایدار دارد همین میر محلی که در دربار و دیوان خود وزیر و وزرا و دیوان محاسبات وغیره را داشت هر دستور و فرامینی را که صادر میکرد حتی اگر مضحک باشد، باید توسط ماموران اجرا شود تا مردمان را بخنداند. گاهی میر دستور می داد به نزد فلان ارباب و افراد سرشناس بروید و او را بیاورید وچنانچه امتناع نمود با توسل به زور بیاورید و هیچ کس از فرامین میر نوروزی سر پیچی نمی کرد و معمولا با فرستادن هدایا به دربار میر، اطاعت میکردند.
حافظ در وصف میر نوروزی می فرماید:
سخن در پرده می گویم چو گل از غنچه بیرون آی
که بیش از پنج روزی نیست حکم میر نوروزی
به تن میر نوروزی لباس کهنه و دلقک گونه می پوشاندند که با عبایی از توری خشن معمولا “ڕه‌شکه” برسرش می انداختند و اشیاء عجیب و غریب از جمله استخوان پوسیده و جمجمه حیوانات و چوب خشک و زنگوله و…به آن آویزان می شد و سر و صورتش را با زغال سیاه و خشن نشان می دادند.
در گفتگوی نگارندگان با پیرمردان منطقه سقز آنها اذعان می نمودند که میر در زمانهای مختلفی از پاییز و زمستان یعنی آخر پاییزیا وسط زمستان یا آخر زمستان اجرا می شده است.
با اجرای آیین های آتش نوروز و مراسم هلاوه ملاوه و شال اندازی و رفتن خانواده فرزندان به خانه پدربزرگ و گرفتن عیدی و جشن گرفتن، اولین روز فصل بهاری نوروز در میان کردها به اوج خود می رسد. هرچند امروزه با نفوذ مراسم سایر اقوام و ملل مشاهده میشود که سفره های هفت سین و هفت شین و حتی هفت چین و تنگ ماهی را هم می گذارند (که مربوط به مردم چین است) و هنگام تحویل سال ادعیه و اوراد تحویل سال خوانده می شود اما این مراسم از گونه های جدیدی است که در فرهنگ ما کردهای سقز وجود نداشته است.
کوسه
کارناول کوسه با حضور جوانان در اواخر اسفند ماه اجرا می شود بدینگونه که دو جوان از بین مردها انتخاب می شوند که یکی نقش کوسه و دیگری زن کوسه را به عهده می گیرند و لباسهای پاره و ژنده مردانه و زنانه بر آنها پوشانده و با استخوانها و قاپهایی استخوانی و چوبهای خشک مخصوصا چوب خشک شده گیاه “که‌ڵه ” و قامیش” و از نمد و پنبه و جارو، گوشهای دراز و ریش و پشم بلند برایش می گذارند و با آرد سر و صورتش را سفید و سوار بر خری کرده و در روستا می گردانند و مردم ضمن استقبال از آنها با دادن هدایا و پیشکشی به کوسه و زن کوسه و خواندن اشعاری کردی طنزآلود در نکوهش آنها که رمز سرما و کولاک هستند در مراسم شرکت می کنند و کوسه و زن کوسه هم که پوششی مضحک و خنده دار دارند با حرکات و شکلکها و حالتهای خنده دار مردمان را به خنده درآورده و باعث خوشی و خرمی مردم می شوند (همان ۳۳۸ لطفی نیا). لازم به یادآوری است عده ای هم با اذیت و آزار زن کوسه، باعث خشم کوسه شده و او با عصا و یا چوبش به آنها حمله و طردشان می کند اشعاری در ذم کوسه خوانده می شود مانند :
کۆسه هاتوه بۆ توتن
که‌وتوه وه‌ک سه‌گی کوڵکن
وه‌رن هێلکه بده‌ن به من
کۆسه هاتوه به‌و ڕیشه‌وه
به‌و ریش و بیش و په‌شمه‌وه
گۆشتم بۆ بکه‌ن به شیشه‌وه(نادر پور، نوروز در سقز)
یعنی
کوسه برای توتون آمده
مانند سگ پشمالو دراز کشیده
برامون تخم مرغ بیارید
کوسه آمده با آن ریش پهنش
آمده با آن ریش و پشمش
برامون گوشت سیخ کشیده بیارید
شتر بازی
این مراسم نیز که متعلق به مناطٌق کرد نشین بخصوص سقز و اطراف می باشد توسط چند نفر اجرا می شده است. در این مراسم یک یا دو نفر جاجیم روی خود انداخته و داسی را با پارچه پیچیده زنگوله‌ای به داس آویزان کرده و پیشروی خود می گیرند و ادای رفتن شتر را درمی آورند و صاحب شتر با خواندن آوازهایی شاد و بهاری شترش را به در خانه‌ها برده و با ایجاد سر و صدا و با نواختن ساز و دهل همرهان، تقاضای عیدانه می کند (نادر پور، نوروز در سقز)
آتش نوروز
روشن کردن آتش تقریبا مهمترین بخش مراسم نوروز است و در تمام مناطق محدوده نوروز وجود دارد. مردم روستاها و شهر، قبل از غروب آفتاب آخرین روز زمستان، جلو در خانه و در زمان قدیمتر درپشت بامها مقداری چوب را آتش می زنند و تا قسمتی از شب به دور آتش رقص و پایکوبی می کنند. از روی آتش پریدن قسمتی از این مراسم است. یکی از بخشهای مراسم این است که یک نی بلند محکم یا چوب را با پارچه پیچیده و از چند روز قبل در نفت خیس می کنند. هنگام شب نوروز این مشعل را آتش زده و به هوا پرتاب می کنند و “شه‌م هه‌ڵدان” میگویند . “شه‌م ” به معنی شمع و مشعل است و درکل یعنی پرتاب کردن مشعل به هوا. در همین رابطه ترانه‌ی مشهوری هم در سقز از قدیم الایام خوانده می شود:
خاڵێک ها وه‌بان په‌نجه‌ی پیرۆزۆ
وه‌ک شه‌م ئه‌دره‌وشێ به نه‌که‌رۆزۆ
یعنی :
خالی بر روی پنجه‌ی دست پیروزه (اسم زنانه) حک شده
و مثل شمع روی کوه نکروز میدرخشه
چنانکه بحث شد، “نه‌که‌رۆز” نام کوهی در جنوب سقز است. در قدیم مردم هنگام نوروز بالای نه‌که‌رۆز میرفتند و با روشن کردن آتش و شه‌م مخصوص، رسیدن سال نو را جشن میگرفتند. پیرهای منطقه عقیده دارند که در این شب ضحاک توسط کاوه‌ی آهنگر کشته شده و با پرتاب شه‌م در بام خانه‌ها به همدیگر خبررسانی و شادی کرده‌اند.
شال انداختن
هه‌لاوه مه‌لاوه : در غروب اولین روز سال نو، جوانان و نوجوانان روستا به پشت بامها رفته و از دریچه‌ی پشت بام شال خود را آویزان می کردند و میگفتند:
هه‌لاوه مه‌لاوه
کچتان بێ به بووک، کوڕتان به زاوا
شتێکم بۆ بخه‌نه بن تاوه
معنی
هلاوه ملاوه
دخترتان عروس و پسرتان داماد شود و خوشبخت باشن
لطفا عیدانه ما را داخل قابلمه بیاندازید
صاحب خانه هم داخل شال مقداری سیب و سنجد و نقل و پول می گذاشتند. در این سالها که امکان رفتن به پشت بام خانه‌ها مخصوصا در مناطق شهری وجود ندارد بچه‌ها به‌جای شال انداختن سطل یا کیسه‌ای نایلونی برداشته و به جلوی در خانه‌ها مراجعه می کنند.
آیین های پس از نوروز
برخی از این مراسم مانند پنجه و تار (ایام مسترقه) نوروز بزرگ و نوروز کوچک از جمله تقسیماتی است که در برخی از مناطق از قدیم الایام متداول بوده است اما در فرهنگ کردها با اتمام نوروز بعضی تقسیمات وجود دارد مانند سه شش و برج حاج لک لک و ماسی قولاخ و مراسم جمام شکنی که سرآغاز بازگشت دوباره سرمای موقت است ولی زیاد پایدار نیست.
تخم مرغ شکنی
در شهرهای مختلف کردستان و روستاها به عنوان نمادهای نوروزی رایج بوده و این بازی که توسط جوانان و مردان انجام می شده است و تخم مرغ را می آزمودند و همیشه تخم مرغ ترک برداشته باخته شده به حساب می آمد و طرف مقابل برنده میشد. یادمان نرود تخم مرغ دارای بن مایه های اساطیری است و رمز خلقت و آفرینش دارد.
سیزده بدر
به عنوان روز گشت و گذار و بیرون راندن نحوست سال گذشته است، مردم با رفتن به صحراخوش می گذرانند و غروب هنگام بازگشت هرکسی با پرتاب سیزده عدد سنگ ریزه نحوست سالهای گذشته را از خود دور می کنند و سبزه های خود را در آب رودخانه ها می اندازند. هرچند برخی از روی کاشت این دانه ها به مرغوب بودن نوع محصولات خود در سال پیش رو را به فال نیک می گرفتند.
بازیهای بعد از عید بسیار زیادند که در اینجا فقط به آنها اشاره می شود از جمله: بازی “مێشێن” بازی که‌ڵه‌که بڕێ، قاڕه‌تۆپێن و قازه‌ڵێ، چاو شاره‌کێ و… که متاسفانه با آمدن دنیای مجازی و مشغول شدن مردمان بخصوص جوانان به این بازیهای مجازی، سرگرمیهای قدیمی سرشار از شادی و سلامتی و جنب و جوش تقریبا دیده نمی شوند.
- سقز رووداو
- کد خبر 18822
- بدون نظر
- پرینت
