(یادداشتی به بهانه ۱۵ اکتبر روز جهانی عصای سفید)

دکتر ناصر سرگران
وکیل دادگستری و مدرس دانشگاه

فرارسیدن ۱۵ اکتبر (۲۳ مهر ماه)، مناسبتی برای یادآوری حقوق گروهی از مردمان گیتی است که به واسطه معلولیت بینایی در معرض موانع محیطی، اجتماعی و رفتار های تبعیض آمیز بی شماری هستند.
سال ۱۹۵۰، سازمان آموزشی، علمی، فرهنگی ملل متحد (یونسکو) و شورای جهانی نابینایان در جلسه ای مشترک، قانون عصای سفید را بررسی و تصویب کردند و ۱۵ اکتبر برابر با ۲۳ مهر ماه را روز جهانی ایمنی عصای سفید یا روز جهانی نابینایان اعلام کردند.
مناسبتی که امسال (۱۳۹۹) به جهت قرار گرفتن در سال کبیسه، آنرا ۲۴ مهر گرامی می داریم.
استقلال افراد دارای معلولیت بینایی و ایمنی عصای سفید دو هدف عالی جامعه نابینایان است که در پرتو پایبندی به اصول هشت گانه مندرج در ماده ۳ کنوانسیون حقوق افراد دارای معلولیت ۲۰۰۶ ملل متحد به ویژه اصول مشارکت کامل و موثر و ورود در جامعه، احترام به تفاوتها و پذیرش افراد دارای معلولیت به عنوان بخشی از تنوع انسانی و بشریت، دسترسی و اجرای سایر تعهدات پذیرفته شده در سند یاد شده، قانون حمایت از حقوق معلولان مصوب اسفند ماه ۱۳۹۶ مجلس شورای اسلامی و سایر مقررات مرتبط با حوزه افراد معلول و نابینا میسر می گردد که بررسی یکایک این موارد از حوصله یادداشت حاضر خارج است. از این رو، در نوشته پیش رو، صرفا یکی از ابعاد رسیدن به استقلال شهروندان دارای معلولیت به ویژه معلولیت بینایی و ایمنی عصای سفید در چهارچوب مقررات راهنمایی و رانندگی مورد مداقه و بررسی قرار می گیرد.
افزایش وسایل نقلیه در عصر حاضر در کنار افزایش رفاه اجتماعی آثار زیانبار بسیاری نیز از قبیل ترافیک، خسارت های جانی و مالی، آلودگی هوا، آلودگی های صوتی و … بر جای گذاشته است که چنانچه استفاده صحیح از آن در بوته چاره اندیشی قرار نگیرد؛ به ابزاری علیه رفاه اجتماعی تبدیل خواهد شد. چالش هایی که این روز ها کم به وقوع نمی پیوندد.
یکی از این چالش ها، بهره جستن از وسایل نقلیه موتوری بدون رعایت حقوق افراد معلول و نابینا است که از عوامل تهدید کننده ایمنی عصای سفید و استقلال شهروندان دارای معلولیت بینایی محسوب می شود.
آیین نامه راهنمایی و رانندگی ۱۳۸۴ با اصلاحات و الحاقات بعدی مصوب هیات وزیران، جهت ایمنی عصای سفید و حمایت از افراد دارای معلولیت، مقرراتی را همسو با ماده ۲۰ کنوانسیون حقوق افراد دارای معلولیت وضع نموده است. مقرراتی که در اصلاحات سال ۱۳۹۶ پیش بینی شده و به قانون عصای سفید شهرت یافته است.
تبصره الحاقی به ماده ۱۳۰ آیین نامه یاد شده، مقرر می دارد که:
(رانندگان موظفند در صورت نزدیک شدن به فرد استفاده‌کننده از عصای سفید که عصای خود را به علامت ایست به صورت افقی به رانندگان نشان می‌دهد، توقف نموده و پس از عبور آن فرد، به حرکت خود ادامه ‌دهند).
مقرره فوق، بیان گر آن است که: عابر استفاده کننده از عصای سفید که مقصود فرد دارای معلولیت بینایی اعم از نابینایی مطلق یا کم بینایی است، می بایست به هنگام عبور از مسیر مد نظر که محدود به خیابان نیست و می تواند شامل مکان های دیگری چون کوچه نیز شود؛ به وسیله عصای خود، راننده را از عبور آگاه سازد. شیوه پیش بینی شده در تبصره ماده ۱۳۰ آیین نامه راهنمایی و رانندگی، نشان دادن عصا به علامت ایست به صورت افقی به راننده است. شیوه ای که به نظر می رسد، طریقیت داشته و موضوعیت نداشته باشد. آنچه که حائز اهمیت است، استفاده از عصای سفید توسط عابر دارای معلولیت بینایی بوده و آگاه ساختن راننده به هر شیوه قابل فهم است؛ چرا که ممکن است اساسا در مکان های شلوغ و پر تردد، استفاده از شیوه پیش بینی شده، خود عاملی جهت ایجاد بی نظمی باشد.
به علاوه طبق تبصره یاد شده، راننده پس از اطلاع از قصد عبور عابر استفاده کننده از عصای سفید، مکلف به توقف کامل وسیله نقلیه تا عبور فرد است. البته در تبصره الحاقی ماده ۱۲۹ آیین نامه راهنمایی و رانندگی، که در یک متن اصلاحی واحد همراه با تبصره ماده ۱۳۰ مورد اشاره، به تصویب رسیده است؛ ضمن اشاره به شناسایی حق مورد بحث برای استفاده کنندگان از صندلی چرخدار (ویلچر)، مجدد بر رعایت قانون عصای سفید به صورت کلی تاکید نموده است.
تبصره فوق اشعار می دارد که: (رانندگان موظفند در صورت نزدیک شدن به افراد استفاده‌کننده از صندلی چرخ‌دار (ویلچر) یا عصای سفید از سرعت خود بکاهند و با سرعت مطمئن حرکت کنند). در این تبصره، به تکلیف به توقف اشاره نداشته و کاستن از سرعت و حرکت با سرعت مطمئنه را کافی به مقصود دانسته است.
نظر به آنکه تبصره ماده ۱۳۰ در مقام بیان خاص قانون عصای سفید بوده است و همچنین اصل بر حمایت و رعایت حق تقدم عابر است؛ تکلیف به توقف وسیله نقلیه موافق با روح حاکم بر قانون می باشد.
در صورتی که عابران استفاده کننده از عصای سفید، رانندگان را از قصد خویش برای عبور آگاه سازند؛ در صورت عدم توقف تا عبور کامل عابر، راننده متخلف محسوب شده و با جریمه انضباطی یک میلیون ریالی مواجه خواهد شد.
علاوه بر جریمه انضباطی، چنانچه نقض قانون عصای سفید، به بروز حادثه برای عابر دارای معلولیت بینجامد، راننده به جهت نادیده گرفتن مقررات راهنمایی و رانندگی مقصر شناخته شده و با توجه به اوضاع و احوال حاکم بر وقوع حادثه، گزارش افسر راهنمایی و رانندگی و گزارش پزشکی قانونی ضامن جبران خسارات وارده به فرد آسیبدیده خواهد بود.
اگرچه در فرهنگ جامعه ایرانی، اغلب رانندگان در صورت نزدیک شدن به عابران استفاده کننده از عصای سفید، توقف نموده یا از سرعت خود می کاهند؛ لکن این امر در بسیاری موارد نه به جهت عمل به قانون، بلکه از سر ترحمی است که امروزه در پرتو رویکرد های نوین حقوق بشری به معلولیت منسوخ است. این در حالی است که کمک به استقلال افراد نابینا و ایمنی عصای سفید به نظام حقوقی ایران راه یافته که به عنوان حقی برای شهروندان دارای معلولیت بینایی و تکلیفی برای رانندگان وسایل نقلیه همراه با ضمانت اجرا معین شده است.
بایسته است، جهت تحقق قانون عصای سفید، پیشنهادات ذیل مورد توجه قرار گیرد:
۱٫ سازمان های دولتی و غیر دولتی متولی امور اشخاص دارای معلولیت بینایی، در دوره های توانبخشی و تحرک و جهت یابی، قانون استفاده از عصای سفید را آموزش دهند.
۲٫ ماموران راهنمایی و رانندگی، در صورت نقض قانون عصای سفید از سوی رانندگان، با اعمال جریمه های مقرر برخورد قاطعانه ای با متخلفان داشته باشند.
۳٫ آموزشگاه های راهنمایی و رانندگی در مراحل مختلف تئوری و عملی، قانون عصای سفید را به هنرجویان خود آموزش دهند.
۴٫ نیروی انتظامی و سازمان صدا و سیما (در سطوح مختلف ملی و استانی) به زبان های مختلف، اقدام به تهیه و انتشار تیزر های تبلیغاتی در خصوص آگاهی بخشی جامعه نسبت به قانون عصای سفید نمایند.
امید است، با اهتمام جدی در اجرای قانون عصای سفید، بیش از پیش شاهد حضور و مشارکت هرچه بیشتر شهروندان دارای معلولیت بینایی در سطح جامعه باشیم.