نقش خانواده و عوامل اجتماعی در گرایش نوجوانان به رفتارهای پرخطر و قلدری

دکتر مسعود نجاری، مشاور و مدرس دانشگاه

سقزرووداو- در دهه‌های اخیر، افزایش گرایش نوجوانان به رفتارهای پرخطر و بروز پدیده‌هایی چون قلدری و نزاع‌های خیابانی، به یکی از چالش‌های جدی اجتماعی بدل شده است.

این مطالعه با مرور یافته‌های پیشین، به بررسی نقش عوامل خانوادگی، فرهنگی و اجتماعی در شکل‌گیری چنین رفتارهایی می‌پردازد. نتایج پژوهش‌های متعدد نشان می‌دهد که حدود ۵۹ درصد از تغییرات رفتاری و ارزش‌زدایی در میان نوجوانان، تحت تأثیر خانواده، سبک‌های فرزندپروری و یادگیری‌های اجتماعی است. یافته‌ها بیانگر آن است که ضعف نقش خانواده در تربیت و نظارت، شکاف‌های نسلی، سبک‌های نادرست فرزندپروری و تأثیرپذیری از فضای مجازی، از مهم‌ترین عوامل گرایش به رفتارهای پرخطر هستند. در پایان، راهکارهایی در سه سطح فردی، خانوادگی و ساختاری ارائه می‌شود.

عوامل موثر بر هدایت یا انحراف نوجوانان

نوجوانی یکی از حساس‌ترین مراحل زندگی است که در آن، شکل‌گیری هویت فردی و اجتماعی صورت می‌گیرد. در سال‌های اخیر، افزایش رفتارهای پرخطر در میان نوجوانان، از جمله مصرف مواد، خشونت، قلدری و نزاع‌های خیابانی، موجب نگرانی‌های گسترده در جوامع مختلف شده است. این مسئله محدود به جغرافیای خاصی نبوده و پژوهش‌های بین‌المللی نیز بر گستردگی آن تأکید دارند. از این‌رو، شناخت ریشه‌های این پدیده برای پیشگیری و مداخله مؤثر، ضرورتی انکارناپذیر دارد.

پژوهش‌های علمی نشان داده‌اند که خانواده به‌عنوان نخستین نهاد اجتماعی، نقشی اساسی در هدایت یا انحراف نوجوانان ایفا می‌کند. حدود ۵۹ درصد از تغییرات رفتاری در نوجوانان تحت تأثیر تربیت خانوادگی و یادگیری‌های اجتماعی قرار دارد. در این میان، عوامل زیر بیشترین سهم را در افزایش رفتارهای پرخطر دارند:

تضعیف نقش والدین: کاهش اقتدار و جایگاه تربیتی پدر و مادر در جامعه مدرن.

عدم هماهنگی در الگوهای تربیتی: تضاد دیدگاه والدین در تربیت فرزند و نبود یکپارچگی در روش‌های فرزندپروری.

شکاف نسلی: فاصله عمیق ارزش‌ها و نگرش‌ها میان نسل‌ها.

سبک‌های تربیتی ناکارآمد: استفاده از شیوه‌های سخت‌گیرانه یا بیش از حد سهل‌گیرانه.

غفلت نسبت به فضای مجازی: فقدان آگاهی و نظارت والدین بر شبکه‌های اجتماعی و محتوای مصرفی فرزندان.

آزادی بی‌حد و مرز بدون مسئولیت‌پذیری: فراهم شدن زمینه برای رفتارهای پرخطر و انحرافی.

تأثیر گروه همسالان: نقش دوستان و هم‌سالان به‌عنوان الگوهای اصلی رفتاری.

گسیختگی هویتی و ضعف در مهارت‌های حل مسئله: ناتوانی نوجوان در مدیریت چالش‌ها و فشارهای اجتماعی.

بر این اساس، خانواده و نهادهای اجتماعی اگر در ایفای نقش پیشگیرانه کوتاهی کنند، جامعه در آینده با پیامدهایی غیرقابل جبران مواجه خواهد شد.

نتیجه‌گیری و راهکار

با توجه به اهمیت نقش خانواده و عوامل اجتماعی در بروز رفتارهای پرخطر در نوجوانان، مداخلات پیشگیرانه باید در سه سطح برنامه‌ریزی شود:

سطح فردی: تقویت مهارت‌های زندگی، آموزش حل مسئله و افزایش خودآگاهی نوجوان.

سطح خانوادگی: اصلاح سبک‌های فرزندپروری، ارتقای ارتباط والد–فرزند، افزایش سواد رسانه‌ای والدین.

سطح ساختاری: تقویت همکاری نهادهای آموزشی و مشاوره‌ای، فعال‌سازی برنامه‌های آموزش خانواده و سیاست‌گذاری کلان در حوزه سلامت روان.

بنابراین، تنها از طریق رویکردی چندبُعدی و هماهنگ میان خانواده، مدرسه و جامعه می‌توان از گسترش رفتارهای پرخطر و قلدری در میان نوجوانان پیشگیری کرد.