مهاباد: دیالکتیک تاریخ با یک تمامیت هستی شناختی

نویسنده: عبدالقادر نیازی، نویسنده و منتقد

سقزرووداو- تاریخ نویسی با دغدغەهای ناسیونالیستی و همینطور نگرش بە تاریخ نە انگونە کە ان را صرفا توالی منظم رویدادها بلکە دیالکتیک میان رخدادها در نظر بیاوریم، در میان ما کوردها، انچنان حس میشود کە جایگزینی ان با تاریخ نویسی سنتی و روایی با ان پشتوانەی ایدەالستیک/ ایدئولوژیک کاملا ضروری مینماید. در اینکە تاریخ نویسی مدرن با رویکرد تفسیری و بینارشتەای، در بین ما کوردها بخصوص در قرن جاری بە کلی مسکوت و مهجور ماندە شکی نیست اما، در اینکە عدم توانایی نسبی ما در پاسخ بە برخی مسائل تاریخی، سیاسی و ایدئولوژیک نیز بە اثبات رسیدە را نباید نادیدە گرفت. با این حال بنظر میرسد کە برای تاریخ نویسی مدرن، بە نظریاتی نیازمندیم کە از سویی کشش علتهای تاریخی گذشتە را در عصر حاضر داشتە باشند و از سویی نیز ضمن اینکە در زیر پرچم علم و شناخت و اصالت و اعتبار و روایی گرد میایند، از ناسیونالیسم و ان ایدالیسم نیز گسستە نباشند کە همیشە درصدد نیل بە ان بودیم. در جهان بینی مسلط عصر سرمایەداری و پست مدرنیسم کە اکنون در ان بە سر میبریم، این وظیفە البتە بر عهدەی کنشگران و اندیشمندانی ست کە روش شناسی تاریخی را جزو ارکان کار خود قرار میدهند. روش شناسی ای کە نە فقط از حل بحرانهای شناخت و تاریخ نویسی عاجز نمی ماند کە ویژگیهای نهایی اش را نیز بە شکلی برجستە اشکار میکند. کتاب” شهر در دیدار ناسیونالیسم” با عنوان فرعی “مهاباد در گذرگاە تاریخ” نوشتەی دکتر صلاح الدین خدیو، کە بە دلیل عدم صدور مجوز، اخیرا بصورت الکترونیکی و در فضای مجازی  نشر و توزیع یافت، بدون شک این دغدغەی پیش گفتە را در خود حمل میکند. با اینکە خدیو خود یکی از نخبگانی ست کە نە بە خاطر نظریات و افکار نسبتا رادیکالش بلکە بخاطر اعتقادات شخصی اش، مقهور و قربانی وراجیهای حزبی و ژستهای تهی روشنفکرانەای شدە کە خود را صاحب بلامنازع و بالفعل مردم کورد و سرزمین ان میدانند اما، کتاب اخیرش مانند کتاب قبلی اش” حەوتەوانە” کە در نوع خود بی نظیر بود را نیز میتوان بە جرات اغازگاە مطلق تاریخ نویسی و تاریخ نگاری مدرنی محسوب کرد کە نشان از دشوارە فکری او دارد. کتابی کە بە واسطە ساختار انتقادی اش، تمایلی بە پرهیز از خودانتقادی و دیگری انتقادی ندارد و در واقع در چهارچوب بستری علمی و مستند و مستدل و البتە تفسیری، دوست و دشمن نمیشناسد و حد تبیین خوانندە را صرفا بە فهمی ایدئولوژیک و  خطی از تاریخ، مهاباد و ناسیونالیسم محدود نمیسازد بلکە در صدد برقرار کردن رابطەای دیالکتیک، تئوریک و نظری برسازندەست بین دادەهای تاریخی و وضعیت مهاباد کە فهم تاریخ را در رابطە با واقعیت و امر واقع قرار میدهد.

خدیو در کتاب شهر در دیدار ناسیونالیسم، اصالت دادن به نگاه تاریخی و نە تاریخ نویسی حق بە جانب و مدعی گونە و ایدئولوژیک را از ویژگیهای تاریخ نویسی مدرن میداند و تفاوت مهم میان نگاه تاریخی/اسطورەای و نگاە علمی را انچنان روشن بیان میکند که نشان دهنده اهتمام اوست بە خوانش دیالکتیکی از مهاباد بە مثابە یک گفتمان، ناسیونالیسم بعنوان ایدئولوژی و تاریخ بە مثابە رتوریک. اگرچە انطور کە برداشت میشود، خدیو اعتقاد چندانی بە زیربناسازی صرف از تاریخ نگاری ندارد اما نوع خوانش تفسیری و دیالکتیکی اش از تاریخ مهاباد و گرە زدن ان بە ناسیونالیسم نیز ضرورتا حاوی دلالتهای بنیادینی ست کە سەگانەی شهر، تاریخ و ناسیونالیسم را لزوما انطور تفسیر نمیکند کە در حافظە جمعی ما بروز یافتە. از این منظر، کتاب مذکور، حاوی ساختاری عمیق است کە از طریق روایت کرونوپولتیکال بە ما رسیدە و نە تاریخ نویسی صرف و روتین و صرفا بیویوتوپولوژیک.
خدیو در در این اثر، سەگانەی مذکور را نە به مثابه یک اسطوره بە مثابە داستانی بنیادین بلکە بە مثابە یک متن اپوخەکنندە و پدیدارشناختی تحلیل میکند و ان را در قالبی عینی گرایانە ارائە میدهد. با وجود همە انتقاداتی کە شاید بر کتاب وارد است و نە در حوصلە این یادداشت میگنجد و نە نگارندە اجازە ورود بە چنین حوزەی تخصصی و البتە حساس را بە خود میدهد اما، اهمیت ان فقط بە پژوهشهایی محدود نمیشود که بە نوعی در پی طرد سنت تاریخ نویسی ایدئولوژیک و یک جانبەست بلکە در ان ارزش اسنادی و استنادی ست کە کتاب را از هرگونە محافظەکاریها و دغلکاریهای ایدئولوژیک و متعصب گونە و جزم اندیشانە محفوظ نگاه داشتە است. اهمیت دیگری کە پژوهش خدیو در خود حمل میکند، در ارائه دیدگاههایی ست کە از سایر دیدگاهها و نظریەهای رایج متمایز است.

دیدگاههای خدیو در پارەای عناصر، برسازندە نوینی را شامل شده است که دیدگاه خوانندەی کتاب را نسبت به سنت تاریخی و تاریخ نویسی دگرگون کرده و افقهای نوینی راجایگزین نظرگاههای رایج ساخته است. ترکیب این گسست اپیستمولوژیک مواضع خدیو با دشوارۀ اندیشەی سیاسی اش در نقد روشهای پژوهشی رایج، فراپیش نهادن روشهای نوینی را باعث شدە کە با شالودەهایی از رویکردهای بینارشتەای، نظریە انتقادی، مطالعات فرهنگی، جامعەشناسی سیاسی و در کل علوم انسانی معاصر همخوانی دارد. انطور کە در کتاب پیداست، شکلی که تاریخ مهاباد و ناسیونالیسم در کتاب شهر در دیدار ناسیونالیسم بە خود گرفتە، عبارت است از نوعی ترور یا عقیم سازی مهاباد بعنوان سرنمون ناسیونالیسم کوردی در ادوار مختلف و بە انحای مختلف. در صورتیکە تشخیص خدیو مبنی بر اینکە سیاستهای بکارگرفتەشدە در مهاباد در تمامی ادوار گذشتە تا عصر حاضر نیز، عموما با هدف عقیم سازی ناسیونالیسم و خود مهاباد بودە درست باشد، تجربە تاریخی و سیاسی این شهر ضمن اینکە از طرفی مبتنی بر سوبژکتیویتەی سیاسی بودە، همزمان روند تطور این شهر عبارت است از زیست‌/سیاست کورد. اگر تبارشناسی‌ای که خدیو طی ان زیست‌/سیاست را تا احقاق یک الگوی سیاسی دنبال میکند نیز به همین میزان صحت داشته باشد، در این صورت در مورد عقیم سازی کورد، مهاباد و ناسیونالیسم کوردی، اجماعی نە شاید جهانی ولی منطقەای و ملی شکل گرفتە که انطور کە اگامبن میگوید: بازنمونی است از یک وضعیت استثنایی، انهم وقتی حیات سیاسی یک شهر به مسألۀ اصلی سیاست بدل میشود. وقتی که سیاست در شکل سرکوب کنندەاش در مهاباد ظاهر می‌شود، این ناسیونالیسم است کە دیگر نمی‌تواند در استانەی یک وضعیت هستی شناختی قرار گیرد. انطور کە خدیو بە درستی اشارە میکند، پیداست تلاشها برای در پرانتزگذاشتن مهاباد از هر سو و در هر عصر، تبدیل به پارادایم هر منازعەای شدە کە ممکن بودگی ناسیونالیسم کوردی را در مهاباد با توجە بە پیشینە سیاسی ان نە بە مثابە گفتمان بلکە بە مثابە مخل نظم نمادین جلوە میکند. ترسیم نظری خدیو در این کتاب، دقیقا ترسیم درست وضعیتی استثنایی ست که به‌ صورت مستمر در جای‌جای تاریخ مهاباد وجود داشتە و اکنون نیز دیدە میشود. بیشتر تلاشهای خدیو در کتاب مذکور، کە برای روشنگری در مورد تاریخ مهاباد صورت گرفتە، صرف نشان دادن شائبەها و تنگ نظریهای بنیادگرایانەایست کە از طرف این و ان در حق مهاباد بعنوان سرنمون ناسیونالیسم کوردی انجام شدە است…