کودک‌آزاری؛ آسیبی پنهان با پیامدهای ناگوار
دکتر راهیل حق جو، روانشناس
سقزرووداو- کودک‌آزاری یکی از مزموم‌ترین و حساسیت‌برانگیزترین آسیب‌های اجتماعی در جامعه است که بر اساس آمارهای اورژانس اجتماعی، روندی رو به افزایش دارد. این مقالهبا هدف بررسی ابعاد مختلف کودک‌آزاری، عوامل زمینه‌ساز آن و ارائه راهکارهای پیشگیری انجام شده است.
یافته‌ها نشان می‌دهد که بخش قابل توجهی از کودکان آزاردیده از خانواده‌های بی‌سرپرست یا بدسرپرست با مشکلاتی همچون فقر، طلاق و اعتیاد می‌آیند. لذا ضمن تبیین ابعاد فیزیکی، عاطفی و غفلتی کودک‌آزاری؛ راهکارهای ارتقای آگاهی، آموزش والدین، تقویت مداخلات اجتماعی و نظارت‌های عمومی و به‌موقع مطرح شده است. نتایج بیانگر آن است که کاهش کودک‌آزاری مستلزم مشارکت بین‌بخشی و برنامه‌ریزی ساختارمند در سطوح فردی، خانوادگی و اجتماعی است.
روند رو به رشد کودک‌آزاری
کودک‌آزاری از جمله آسیب‌های اجتماعی است که تأثیرات عمیقی بر رشد جسمی و روانی کودکان دارد و پیامدهای آن می‌تواند تا سال‌ها بر زندگی فرد باقی بماند. برخی گزارش‌ها حاکی از آن است که کودک‌آزاری در صدر آسیب‌های اجتماعی جامعه قرار گرفته و هر ساله بر تعداد گزارش‌های مربوط به آن افزوده می‌شود. از آنجا که کودکان توانایی دفاع از خود را ندارند، شناخت ابعاد این پدیده و یافتن راهکارهای مؤثر برای پیشگیری و مداخله اهمیت اساسی دارد.
علیرغم افزایش آمار کودک‌آزاری، اقدامات پیشگیرانه و حمایتی در کشور کافی و اثربخش نیست. بسیاری از موارد به‌دلیل پنهان ماندن یا عدم گزارش آن به اوژانس اجتماعی یا نهادهای حمایتی، در چرخه خشونت ادامه می‌یابند. از سوی دیگر، عوامل خانوادگی مانند طلاق، فقر، اعتیاد و کمبود مهارت‌های فرزندپروری، زمینه‌های بروز کودک‌آزاری را تشدید می‌کنند، که ضرورت دارد واکاوی و ابعاد این آسیب و پیشنهادات پیشگیرانه مورد توجه بیشتری قرار بگیرد.
کودک‌آزاری و مصادیق آن
سازمان جهانی بهداشت کودک‌آزاری را شامل انواع بدرفتاری فیزیکی و عاطفی، سوءاستفاده جنسی، غفلت، بی‌توجهی و استثمار تعریف می‌کند. مطالعات داخلی نیز نشان می‌دهند که بخش زیادی از موارد کودک‌آزاری در محیط خانواده و توسط افراد نزدیک رخ می‌دهد. پژوهش‌ها همچنین بیان کرده‌اند که بسیاری از آثار کودک‌آزاری پنهان بوده و در قالب محرومیت از نیازهای آموزشی، غذایی و عاطفی بروز پیدا می‌کند. این مطالعات بر اهمیت آموزش، ارتقای آگاهی و ایجاد سازوکارهای حمایتی تاکید دارند.
عوامل موثر بر کودک‌آزاری
یافته‌ها نشان می‌دهد کودک‌آزاری پدیده‌ای چندعاملی است که تحت تأثیر شرایط خانوادگی، اجتماعی، فرهنگی و اقتصادی قرار دارد. کودکان خانواده‌های بی‌سرپرست یا بدسرپرست بیش از سایرین در معرض خطر قرار دارند؛ کودکانی که اغلب درگیر پیامدهای طلاق، اعتیاد والدین، فقر یا فقدان آموزش مناسب‌اند.
انواع کودک‌آزاری
انواع کودک‌آزاری شامل آزار جسمی، روانی، جنسی و غفلت است و نمونه‌هایی مانند جلوگیری از حضور کودک در مدرسه، محرومیت غذایی، بی‌توجهی به نیازهای بهداشتی یا محدودسازی افراطی می‌تواند پیامدهای جدی برای سلامت آنان ایجاد کند. مداخله مؤثر در این حوزه نیازمند ترکیبی از آموزش خانواده‌ها، حمایت روانی از کودکان، تقویت نقش سازمان‌های مردمی و تسهیل گزارش‌دهی موارد مشکوک است.
راهکارهای پیشگیری از کودک‌آزاری
کاهش کودک‌آزاری، نیازمند برنامه‌ریزی جامع در سطوح مختلف است. تقویت آموزش والدین، ارتقای آگاهی عمومی، توسعه خدمات حمایتی و روانی، همکاری نهادهای مدنی و دولتی و گزارش‌دهی به‌موقع به اوژانس اجتماعی، نهادهای مدنی و حمایتی از مهم‌ترین اقدامات پیشگیرانه به شمار می‌روند. ایجاد نظام منسجم حمایت از کودکان می‌تواند نقش مؤثری در کاهش این آسیب و حفاظت از نسل آینده ایفا کند؛ در پایان به برخی راهکارهای پیشنهادی اشاره می شود:
۱. آموزش و مداخله در سطح خانواده
ـ برگزاری دوره‌های مهارت‌های فرزندپروری شامل مدیریت خشم، ارتباط مؤثر و روش‌های تربیتی غیرخشونت‌آمیز؛
ـ ایجاد مراکز مشاوره خانواده در مناطق پرخطر با حضور متخصصان روان‌شناسی و مددکاری اجتماعی؛
ـ تهیه بسته‌های آموزشی ویژه والدین دارای مشکلات اعتیاد، اختلالات روانی یا چالش‌های شدید اقتصادی.
۲. شناسایی و غربالگری زودهنگام
ـ طراحی و اجرای نظام یکپارچه غربالگری کودک‌آزاری در مدارس، درمانگاه‌ها و بیمارستان‌ها؛
ـ آموزش تخصصی کادر آموزشی و درمانی برای تشخیص علائم رفتاری یا جسمی مرتبط با آزار؛
ـ ایجاد سامانه اطلاع‌رسانی انلاین کودک‌آزاری و تقویت سامانه ۱۲۳
۳. تقویت خدمات حمایتی و درمانی
ـ استقرار روانشناس و مددکار اجتماعی تمام‌وقت در مدارس و مراکز آموزشی پیش دبستانی برای شناسایی و حمایت از دانش‌آموزان آسیب‌پذیر؛
ـ ارائه خدمات روان‌درمانی فردی و خانوادگی با رویکردهای علمی مانند درمان شناختی‌رفتاری (CBT)؛
ـ ایجاد مراکز بازتوانی ویژه کودکانی که تجربه خشونت داشته‌اند.
۴. حمایت اقتصادی و اجتماعی از خانواده‌ها
ـ اجرای طرح‌های حمایتی مانند یارانه هدفمند، کمک‌هزینه معیشتی و ایجاد فرصت‌های شغلی برای خانواده‌های کم‌درآمد؛
ـ طراحی برنامه‌های کمک‌رسانی فوری برای خانواده‌های با شرایط بحرانی (طلاق، فوت والدین، اعتیاد)؛
ـ ایجاد مراکز حمایتی شبانه‌روزی برای کودکانی که خانواده توان مراقبت کافی ندارند.
۵. تقویت قوانین و سازوکارهای قضایی
ـ اصلاح و اجرای مؤثر قوانین حمایت از کودکان برای افزایش سرعت و دقت رسیدگی به پرونده‌ها؛
ـ ایجاد دادگاه‌های تخصصی کودک و تعامل با افراد واجد مسئولیت (معلم، پزشک، کارکنان بهداشت) جهت پیشگیری یا برخورد با کودک‌آزاری؛
ـ اعمال اقدامات بازدارنده و درمانی برای مرتکبان کودک‌آزاری با هدف کاهش تکرار جرم.
۶. ارتقای آگاهی عمومی و اجتماعی
ـ تولید و پخش برنامه‌های آموزشی در رسانه‌ها برای معرفی نشانه‌های کودک‌آزاری و راه‌های مقابله با آن؛
ـ آموزش مهارت‌های ایمنی شخصی به کودکان شامل شناخت مرزهای بدنی و نحوه درخواست کمک؛
ـ تقویت نقش سازمان‌های مردم‌نهاد در آموزش و حمایت از کودکان آسیب‌دیده.
۷. همکاری میان‌بخشی و ایجاد ساختار حمایتی
ـ تشکیل کمیته حمایت از کودکان در شهرستان‌ها با حضور سازمان‌های حمایتی و نهادهای مدنی؛
ـ توسعه بانک آماری برای رصد وضعیت کودکانی که نیازمند حمایت مستمر هستند؛
ـ طراحی برنامه‌های هماهنگ میان آموزش، بهداشت، اورژانس اجتماعی، نهادهای قضایی و سازمان‌های مردم‌نهاد.
۸. توانمندسازی مستقیم کودکان
ـ برگزاری دوره‌های آموزشی مدرسه‌ای درباره مهارت «نه گفتن»، شناخت موقعیت‌های آسیب‌زا و درخواست کمک؛
ـ تقویت مهارت‌های زندگی مانند اعتماد‌به‌نفس، مدیریت احساسات و حل مسئله در قالب برنامه‌های درسی؛
ـ فراهم‌کردن محیط‌های امن اجتماعی برای رشد و تعامل سالم کودکان.
منابع مورداستفاده:
- سازمان جهانی بهداشت (WHO)، گزارش‌های سالانه درباره خشونت علیه کودکان و تعریف کودک‌آزاری؛
- وزارت تعاون، کار و رفاه اجتماعی، آمارها و گزارش‌های اورژانس اجتماعی درباره کودک‌آزاری.
- ملک‌محمدی، نیره (۱۳۹۸)، کودک‌آزاری و پیامدهای آن، نشر هزاره سوم.
- رحیمی و همکاران (۱۳۹۷)، بررسی عوامل خانوادگی موثر بر کودک‌آزاری در ایران. فصلنامه علوم اجتماعی ایران.
- رحیمی و همکاران (۱۳۹۷)، بررسی عوامل خانوادگی موثر بر کودک‌آزاری در ایران. فصلنامه علوم اجتماعی ایران.
