خانِ زنده‌به‌گور شده سقز

میرزا شکرالله سنندجی در کتاب تحفه ناصری در تاریخ و جغرافیای کردستان، که در سال ۱۳۱۹ هجری قمری (برابر با ۱۲۸۰ هجری شمسی) به پایان رسانده، در توصیف بلوک سقز می‌نویسد:
«سقز از جانب غربی به فاصله شش فرسنگ به خاک بانه اتصال دارد و گردنه‌ای در عرض راه سقز به بانه هست و مشهور به گردنه خان است. خان در اینجا مقصود کاروانسراست، یعنی گردنه‌ای که کاروانسرا در آن بنا شده. این گردنه خیلی طولانی و ناهموار است و در زمستان برف زیادی می‌گیرد. از سنگ، حجره‌ای بزرگ از قدیم ساخته‌اند که در زمستان برای عابران و کاروان‌ها پناهگاهی باشد. اکنون رو به خرابی نهاده است».

این کاروانسرای تاریخی، میان کێله‌ شین و تونل گردنه خان، در محدوده شهرستان سقز قرار داشته و نقشه آن در کتاب کاروانسراهای ایران به قلم محمد یوسف کیانی و ولفرام کلایس منتشر شده است.

اما سرنوشت این میراث ارزشمند غم‌انگیز است: در جریان اجرای جاده، زیر خاک‌ریزی مدفون شد؛ گویی «خان» در دل کوهستان به خاک سپرده شده باشد.

با این حال، تجربه مرمت کاروانسرای خواجه‌نظر جلفا، که شرایطی به‌مراتب وخیم‌تر داشت، نشان می‌دهد که احیا ممکن است. آن اثر، با تلاش همکارانم در میراث فرهنگی و پشتیبانی مالی منطقه آزاد، نه‌تنها مرمت شد بلکه اکنون به‌عنوان بخشی از زنجیره کاروانسراهای ایرانی در فهرست جهانی یونسکو ثبت شده است.

امید که روزی کاروانسرای گردنه خان نیز، پس از مرمت و احیا بر اساس ضوابط، دوباره در زنجیره جهانی کاروانسراها جای گیرد؛ تا از دل خاک، دوباره به زندگی بازگردد.