به گزارش سقزرووداو به نقل از عطنا؛ کرسی ترویجی “مصرف رسانه ای نوجوانان”،با ارائه دکتر سبحان یحیایی، استادیار ارتباطات دانشگاه علامه‌طباطبایی به‌صورت برخط برگزار شد.

ارائۀ دکتر سبحان یحیایی :

در مصرف رسانه‌­ای نمونه نوجوانان، موسیقی فربه بود

«پرسش­‌های اصلی­ که در کار مطرح شد دو پرسش بود، یک اینکه مصرف رسانه‌­ای نوجوانان چه ویژگی­‌هایی دارد، چه الزاماتی را در خود دارد و اینکه نوجوانان محتوای رسانه‌ای مدنظر خود را چطور مصرف می­‌کنند؟

پیش از این، پژوهش­‌های متعددی انجام شده است؛ از گزارش‌­های سالانه­‌ای که در ایالات متحده و اروپا انجام می­‌شود و کارهای متعددی که هم در داخل کشور و هم خارج از کشور انجام شده است.

نمونه­‌گیری، نمونه‌­گیری­‌ای هدفمند بود؛ در ابتدا از ۴ نفر در دسترس آغاز شد و سپس به ۸ نفر گسترش پیدا کرد و سپس به ۲۲ نوجوان نمونه گسترش پیدا کرد، از این ۲۲ نفر ما حدود ۱۰۵۱ یا یک عددی نزدیک به این، کدگذاری باز داشتیم.

یعنی داده‌هایی که ما از نوجوانان مورد مصاحبه به دست آوردیم حاصل این ۲۲ مصاحبه بود و در گام اول کدگذاری­‌ها چیزی حدود ۱۰۵۰ کدگذاری باز اتفاق افتاد، ابزار تحقیق هم مصاحبه و مشاهده بود.

در ۲۲ مصاحبه‌­ای که انجام شد، اگر اصلاحات را مصادره فرمایید، ما منطقه اشباع نظری را در مصاحبه شخص و یا نفر اول ۵۳ کد باز داشتیم، و این فرایند ادامه پیدا می‌کرد اما در انتها علی‌رغم اینکه کدهای باز همچنان شکل پیدا می‌­کرد دیگر مفهوم جدیدی نداشتیم و اصلاح مفاهیم قبلی هم در شناسایی کدها در مصاحبه‌های پایانی اتفاق نمی‌­افتاد.

بحثی که در این مصاحبه­‌ها به‌شدت پر رنگ بود و در مصرف رسانه­‌ای نوجوانان داشتیم، این بود که «موسیقی» به‌شدت فربه بود، یعنی ما چگالی بالایی در موسیقی داشتیم.

معمولا موزیسین‌ها در پرده قرار می‌گرفتند و خواننده­‌ها به‌عنوان صورتِ نمایشیِ موسیقی مورد توجه قرار می­‌گرفتند با این ملاحظه که ما عملاً یک همگونی و یک هم­‌راستایی در نوجوانان، در این زمینه نداشتیم یعنی پراکندگی در سلیقه­‌های موسیقایی به‌شدت بالا بود و تکثر به شدت قابل مشاهده و ملموس بود.

اتفاقی که به عنوان نتیجۀ این پراکندگی و تکثر رقم خورد این بود که موسیقی­‌های مختلف مورد پذیرش قرار می‌گرفتند و یک نوع هم‌ه­پذیری یا تساهل در برابر انتخاب موسیقی برتر صورت می‌گرفت، یعنی ممکن بود هر کسی به موسیقی­‌های متعددی اقبال داشته باشد و عملاً در برابر دیگری قطعیت انتخابی قرار نمی­‌داد و این تمایز مورد پذیرش بود؛ سلبریتی­‌های متعددی هم در این زمینه مطرح می­‌شدند.

دسترسی‌­های رسانه­‌ای متعدد بستر مناسبی برای گریز از مرکز برای نوجوان بود

بحث دیگری که ما در مصرف رسانه‌­ای نوجوانان داشتیم، دسترسی بدون مرز بود؛ یعنی ما عملاً با توجه به دسترسی­‌های متعدد رسانه‌ای که طبع انتقادی و سرکش نوجوانی، بستر مساعدی برایش فراهم کرده بود، فضایی را برای نوجوانان ایجاد می‌کرد که از تلفن‌های همراهشان، از اینترنت و شبکه­‌های اجتماعی، فضایی برای گریز از مرکز پیدا کنند، چه گریز از مرکز خانواده، چه گریز از مرکز مدرسه و چه مانند اینها.

در خیلی از مصاحبه‌­ها به محتوای پورنوگرافی‌­ای که نوجوانان مصرف می­‌کردند اشاره می­‌شد؛ بعضی از مصاحبه‌­ها با یک امتناع برای بیان راز ها عملا مسدود می‌ماند، ولی اشاره­‌هایی به‌صورت تلویحی صورت می‌­گرفت که عملاً مصاحبه‌کننده ابراز می­‌کرد که اینجا هم به‌نوعی محتوایی از این دست مصرف می‌­شود یا نوجوان آن را به صورت تلویحی ذکر می­‌کرد.

خلأ محتوای احساسی در محتوای مخصوص نوجوان

بحث دیگری که در این دسترسی­‌های بدون مرز قابل مشاهده بود این بود که این پرسه­‌زنی­‌های مداوم نوجوان در عامه‌­پسندی­‌های رسانه‌­ای، چه وب­سایت‌­های شبکه­‌های اجتماعی باشد و چه مانند اینها یا چه در وب-۲ باشد یا پلتفرم­‌های دیگر رسانه­‌ای، به‌نوعی به یک شکل­‌یابی ذائقه در نوجوانان کمک می‌کرد.

مفهوم دیگری که باید به آن اشاره کرد، بحث خیال‌­انگیزی و فانتزی­‌سازی متن رسانه‌ای است؛ یعنی چیزی که ما در دو دهه قبل آن را نداشتیم، امروز تصاویر و تعداد متون رسانه­‌ای عملاً امکان درنگ و تامل را از مصرف­‌کننده به‌خصوص نوجوانان می­‌گیرد.

جوان احساس خلأ ادراک رسانه‌ای و خلا خیال­‌پردازی می‌­کند، چیزی که در محتواهای داستانی، محتواهای نمایشی پیشین به کندی اتفاق می­‌افتاد، امروز با یک ریتم تند در فضای رسانه­‌های اجتماعی قابل مشاهده است.

این اتفاقی یک چیز جالب را رقم زد که برای خودم هم جذاب بود؛ خیلی از نوجوان­‌هایی که با آنها مصاحبه اتفاق افتاد و مشاهداتی که از فضای زندگی آنها رقم خورد، علاقۀ آنها به کتاب، داستان و روایت­‌های داستانی خیلی جدی بود، یعنی علی‌رغم اینکه در جامعه خودمان از کتاب کمتر به ‌عنوان یک رسانه اقبال می­‌شود، اما در تعداد قابل اعتنایی از این ۲۲ نوجوانی که مورد مطالعه قرار گرفته بودند، کتاب و روایت داستانی اهمیت جدی داشت و علاقه زیادی به آن نشان داده می‌شد و این موضوع به دلیل خلأ خیال‌­پردازی که در رسانه‌های جریان اصلی وجود دارد، احساس می­‌شد و یا عاشقانه­‌ای که نوجوان در رمان آن را دنبال می­‌کرد.

چه فیلم‌­های تخیلی و چه ژانر انیمیشن که ژانر پرطرفداری در این رده سنی بود، اینها همه گزارش از واقعیتی داشت، که این واقعیت به ما می­‌گوید که آن خیال‌انگیزی که در نوجوانان خلأ آن احساس می‌شود، آنها برای جبران این خلأ سراغ گزینه‌های دیگری در مصرف رسانه‌­ای‌­شان می‌­روند.

مفهوم دیگر، تمامیت‌خواهی در سلبریتی‌­ها بود، هر کدام از نوجوانان سعی می‌کردند یک سلبریتی را پیدا کنند و آن را دوست داشته باشند، که شخص دیگری او را دوست نداشته باشد.

اتفاق دیگری هم که قابل گزارش بود این است که ما یک مانایی و دوام در چهرۀ هنری مورد علاقه نداشتیم، یعنی نوجوان هنرمند مورد علاقۀ خود را تا پارسال یا ۶ ماه قبل شخص دیگری ذکر می­‌کرد، اما امروز شخص دیگری است؛ این عدم قطعیت اتفاقی بود که تکرارشونده و قابل مشاهده بود بنابراین این عدم قطعیت شدت هواداری را کم می‌کرد، اما یک نگاه کثرت­‌گرای نامتعین داشتیم.

مواجه شدن نوجوان با بزرگسالی پیش از موعد

یک اتفاق دیگری در مصرف رسانه‌­ای نوجوانان افتاد و من می‌­توانم بر مبنای مصاحبه­‌ها آن را گزارش کنم این است که فاصله بین نوجوانان و بزرگسالان به‌شدت کم‌رنگ شده بود، یعنی آن مرزی که وجود داشت و مرز پهنی هم بود، به شدت کم‌رنگ شده بود و کمتر دیده می­شد، یعنی عملاً به یک بزرگسالی ناخواسته و بزرگسالی پیش از موعد پرتاب شده بودند.

این اتفاق در مصاحبه‌های متعددی گزارش شد، یعنی با اینکه در شبکه‌های ماهواره‌ای و صدا و سیمای جمهوری اسلامی ایران برنامه‌های محدودی برای نوجوان در نظر گرفته شده است، این برنامه‌ها هم عملاً از جانب نوجوانان پس زده می‌شد و این برنامه‌ها را برنامه‌­های کودکانه‌­ای قلمداد می­‌کردند و خودشان هم این فرآیند تسریع بزرگسالی را دامن می­‌زدند. مفهوم دیگری که باید به آن توجه کرد این است که اخبار با فضای ذهن و زیست‌­جهانی که نوجوانان برای خودشان ترسیم می‌کنند فاصلۀ زیادی دارد.

فاصله­‌گیری نوجوان با رسمیتِ زیستن

آنها خیلی به مصرف خبر اقبالی نشان نمی‌دهند؛ این مصرف خبر در نمونۀ مورد مطالعه، مصرفی با واسطه بود که معمولاً از دوستان و آشنایان و والدین این خبرها را دریافت می‌­کردند و گاهی مواجهۀ تصادفی با یک خبر حس کنجکاوی آنها را برمی‌­انگیخت و آنها به آن خبر توجه می­‌کردند، ولی عموماً این اتفاق نمی‌افتاد و بیشتر پرسه‌­زنی­‌های فضای مجازی بود آنها را باخبر مواجه می‌­کرد.

در این رده سنی در ۲۲ نمونۀ مورد مطالعه، میل شدیدی به بی‌خبری و پرهیز از امر واقع وجود داشت؛ یعنی این نوجوانان مورد مطالعه سعی داشتند از رسمیتِ زیستن فاصله بگیرند و میل به خیال­پردازی و میل به فراموشی واقعیت در آنها محسوس بود.

اینستاگرام و محتوای رسانه­‌ایِ غالب

بحث دیگر، چگالی بالای اینستاگرام بود؛ یعنی اگر گزارش این نوجوانان را بررسی کنیم می‌بینیم که اینستاگرام در بین رسانه­های اجتماعی و جریان اصلی، سهم زیادی از این مصرف را در اختیار دارد و محوریت تصویر، آسان بودن خواناییِ محتوا و بازخوردگیری­‌ای که نوجوان در این مسیر دارد، عملاً مصرف رسانه­‌ای او را به سمت اینستاگرام پیش می‌برد.

این امر تبعاتی در پی داشت و در گزارش‌هایی که والدین یا خود نوجوانان می‌دادند قابل مشاهده بود؛ کندی یا تنبلی در نوشتار یا غلط­نویسی و علاقۀ وافر به دیدن که عملاً زندگی روزمره نوجوانان مورد مطالعه را تحت تاثیر قرار می­‌داد، بخشی از این تبعات بود.

اتفاق دیگری که عملاً به نوستالژی بدل شده بود و در واقع امر غایبی بود که نوجوانان خیلی محدود آن را تجربه کرده بودند، حضور جمعی بود.

این امر علی‌رغم این بود که آنها یک گریز از تنهایی و مواجهۀ منفرد داشتند؛ یعنی سعی می‌کردند از این فضای تنهایی که خیلی در آنها احساس می‌شد بگریزند.

مفهوم دیگری که می‌­خواهم آن را مطرح کنم، بحث جست‌وجوی هیجان است یا علاقه­‌مندی­‌ای که به ماجراجویی، ژانر اکشن و گریز از فقر هیجان در زندگی روزمره، در آنها وجود داشت؛ این امر در مصاحبه‌ها خیلی پررنگ بود.

مرجعیت رسانه­‌ای تلویزیون برای نوجوان از دست رفته است

در این مصاحبه مشخص شد که تلویزیون حضور کمرنگی دارد، اما همواره هست؛ یعنی کم­‌اعتنایی به تلویزیون و فاصله‌­گذاری نوجوان با تلویزیون را در این مصاحبه‌­ها می‌­توانیم بفهمیم.

این مصاحبه­‌ها نشان می‌­داد که عملاً مرجعیت رسانه‌ای تلویزیون برای رده سنی نوجوان حداقل در نوجوانان مورد مطالعۀ ما از دست رفته است.

بنابراین وقتی ما راجع به کنار گذاشته شدن تلویزیون حرف می­زنیم، عملاً تلویزیون رسانه‌ای است که شخصی‌­سازی نمی‌شود، رسانه‌ای است که نمی‌شود آن را مستقل مصرف کرد، متعلق به جمعِ اعضای یک خانه است و یک میدان برای مصرف و گفت‌وگو است نه بیشتر.

بنابراین این کمرنگ شدن تلویزیون، کمرنگ شدن گفت‌وگو در خانواده را هم رقم زده بود و این مفهوم در گزارش والدین و حتی مواردی که نوجوانان اذعان می‌­کردند قابل مشاهده بود.

وابستگی نوجوان به ابزارهای ارتباطی

ما یک هم پیوندی را می­‌توانیم بر مبنای مصاحبه‌ها گزارش کنیم؛ نوجوان به شدت به رسانه­‌های مجازی و ابزارهای ارتباطی اعم از گوشی، تبلت و حالا هر ابزاری که در اختیار گرفته بود، وابستگی داشت.

بحث دیگری که می‌­شد به آن پرداخت و پررنگ بود، منازعه‌­هایی بود که در مصرف رسانه‌­ای در خانواده اتفاق می‌افتاد؛ یعنی رسانه­‌های نوین جنبۀ غیرقابل کنترل برای خانواده‌­ها داشتند که خیلی وقت­‌ها منازعات خانوادگی بین نوجوان و والد یا والدین در این موضوع اتفاق می­‌افتاد.

بحث بعدی که در نوجوانان مورد مطالعه مشهود و پررنگ بود، این بود که تجربه­‌های مصرف جمعی در نوجوانان مورد مطالعه کمرنگ بود؛ تجربه‌هایی مثل سینما یا گیم‌نت به شدت کمرنگ و محدود بود و این همراهی جمعی حتی در مصرف یک فیلم در تلویزیون یا محتوای دیگر در تلویزیون و همراهی جمعی کمرنگ بود.

چیزی که این عدم مصرف جمعی یا کمبود مصرف جمعی در نوجوانان به‌وجود می‌­آورد، تقویت فردیت بود و به دنبال آن فضایی که نوجوان در آن قرار می‌گرفت بازتولید می‌شد و عملاً مصرف گزینش­گرانۀ خودش را ادامه می­‌داد.

نوجوان مصرف رسانه‌­ای منسجمی ندارد

اینکه پراکندگی، ناهمگونی وجود داشت، امکان شکل­‌گیری سبد رسانه‌ای منسجم غیرممکن می‌­کرد و ما یک سبد رسانه‌­ای یک­دست نداشتیم حتی در ریتم و ملودی موسیقایی که در سبد رسانه­‌ای نوجوان­‌ها وجود داشت. این مصرف رسانه­‌ای هم خیلی وقت­‌ها چنان که عرض کردم به صورت پنهانی و دور از چشم خانواده اتفاق می‌­افتاد.

نوجوان ترجیح می­‌دهد که نظر خودش را بگوید و بازخورد بدهد؛ این فعالیت یک عدم وابستگی به خود رسانه را به بار می‌­آورد؛ یعنی هیچ رسانه­‌ای نیست که اینجا اصالت داشته باشد، حتی در رسانه­‌های اجتماعی و چیزی که اصالت پیدا می‌کند، فردیت و عاملیت فردی و محتوایی است که فرد می­‌تواند به آن دسترسی پیدا کند.

نوجوانان مورد مطالعۀ ما در چند بعد می‌خواهند تمایز ایجاد کنند؛ از یک طرف می‌خواهند یک تمایز در مصرف رسانه‌ای با خانواده ایجاد کنند و از طرف دیگر با گروه همسالان و علاوه بر این به‌نوعی انتخاب‌هایش را می­‌خواهد با دیگران متمایز کند و همۀ اینها به نوعی یک متفاوت بودن را به رخ می­‌کشد و برجسته می‌­کند و این تمایزخواهی تجربه‌های جدیدی را برای نوجوان رقم می­‌زند.

منازعات خانوادگی پیامد توجه بیش از حد نوجوانان به ابزارهای ارتباطی است

منازعات خانوادگ‌ی­ای که در این زمینه وجود دارد شامل سرزنش‌­های مداوم برای اعتنای بیش از حد به تلفن همراه و ابزارهای ارتباطی می‌­شود و اینها یک فاصله‌گذاری و احساس شکاف بین والدین و نوجوانان رقم می‌­زند.

از سوی دیگر والدین این احساس را دارند که فرآیند مصرف نوجوان نظارت­‌ناپذیر است و به‌نوعی به یک همزیستی توأم با منازعه تن می‌­دهند که عملاً یک منازعۀ پنهان و آرام است و در بزنگاه­‌هایی ممکن است سرباز کند.

به‌عنوان بحث پایان این را عرض کنم که ما در مطالعۀ گزارشی که رفت و توصیفاتی که عرض کردم، یک عدم قطعیت و پراکندگی و سیالیتِ مصرف را در مواجه با رسانه در نوجوان داشتیم.

عدم اطمینان، حاصل این عدم قطعیت است؛ یعنی زیست­‌جهانی برای نوجوانان می‌­سازد که تنها مصرفش، مصرف شخصی شده است و مصرفی در تقابل با مصرف جمعی تلویزیون توسط خانواده است و خیلی جاها این فردیت نوجوان را به عنوان چیزی که برجسته می­‌شود، می‌­توانیم در این مصرف رسانه‌ای مشاهده کنیم.

پررنگ‌­تر شدن فردیت در نوجوانان

و این از یک طرف، یک پناهگاه امن برای نوجوانان می­‌سازد و یک فضای امنی برای فرار از منازعات خانوادگی است و از طرف دیگر امکان شکل دادن به خود و فاصله‌گذاری از امر جاری در خانواده را برای او فراهم می­‌کند و به‌نوعی یک دنیای تکی و با فاصله از بزرگسال را تجربه می‌کند و فردیتش هر چه بیشتر حاصلِ این نوع مصرف رسانه‌­ای شکل می­‌گیرد، بارور می‌­شود و بزرگتر می‌­شود.

بحث­‌های مرتبط با سیاست­‌گذاری و مانند اینها را عرض نکردم، اما چیزی که در مصرف رسانه‌­ای نوجوانان به شدت پررنگ است، این است که چه تولیدکنندگان و چه سیاستگذاران در حوزه رسانه‌­ها و امر فرهنگ، عملاً اعتنای جدی به حوزۀ نوجوانان نداشته‌­اند و تولیدات بشدت اندکی در این حوزه وجود دارد و اقتضائات نوجوانی منجر به این می­‌شود که در عصر حاضر که این دسترسی‌­ها متعدد شده است، ما یک جوانانِ دیگری در چند سال آینده داشته باشیم، یا همین امروز جوانان ما تجربیاتی از دوره نوجوانی دارند که تجربه‌­ای متفاوت با نسخه­‌های پیشین بوده است».