از دیزنی تا لبوبو؛ جهان کودکان در اختیار کیست؟
نویسنده: یونس قربانی‌فر
۱. یک عروسک زشت این روزها زیاد به چشم می‌آید؛ لبوبو. اغلب دختران و پسران زیر ۱۰ سال آن را بە دست گرفتە و یا از کمر و کیف و کولە‌پشتی‌ها آویزان کردە‌اند. لبوبو در ماه‌های اخیر بیشترین فروش را در سطح ایران و جهان داشت.
۲. لبوبو یک عروسک بدون داستان است، انیمیشین یا فیلم و روایتی درباره‌ی آن فعلا وجود ندارد. به قولی لبوبو در هیچ جهان روایی موجودیت ندارد. چینی‌ها آن را ساخته و با بهره‌گیری از قدرت تبلیغی سلبریتی‌ها و ظرفیت شبکه‌های اجتماعی آن را در سطح جهانی مطرح کرده‌اند. مشخص نیست ذهنیت مهندسی معکوس چینی در آینده برای آن روایت‌سازی خواهد کرد یا خیر؟!
کاراکتر سازی برای جهان کودکانه– در روزگار سنت، کودکی آنچنان تعریف شده نبود که به شکلی خاص برای آن قصه و کاراکتر ویژه بسازند. هر چند قصه‌ها و افسانه‌هایی به منظور سرگرم ساختن و یا انتقال محتواهای مذهبی و اخلاقی به کودکان در ادبیات شفاهی ملت‌ها وجود داشت. زمانی در کوردستان برخی داستان‌های کودکانه مانند مەرۆکە و بزنۆکە، مریشکە قولە پرآوازە بودند. بە هر روی، ادبیات کودکان بە عنوان یک ژانر مستقل در قرون جدید پدید آمد؛ کتاب‌های مصور، کاراکترسازی، قصه‌های کودکان و … یک جهان روایی جدید برای کودکان خلق کردند. بر اساس یک آمار سالیانه نزدیک به ۳۰ هزار عنوان کتاب کودک و نوجوان در آمریکا منتشر می شود، این رقم در ایران ۳ تا ۵ هزار عنوان برآورد می‌شود.
انیمیشینها و جهان کودکانه– به موازات رشد ادبیات کودکان، پیشرفت‌های تکنولوژیک در حوزه‌ی ابزارهای بصری، اختراع دوربین و پدیدآیی فیلم و سینما، فناوری نوین انیمیشین یک نوآوری خارق‌العاده در زمینه‌ی قصه‌گویی و کاراکتر سازی وارد جهان کودکانه کرد. کمپانی والت دیزنی صدها کاراکتر را در قالب انیمیشین‌هایش به کودکان معرفی کرد؛ میکی‌ماوس، سفیدبرفی، پینوکیو، سیندرلا، آلیس. یا شرکت‌ها و استودیوهای پرآوازه‌ی دیگر کاراکترهایی همچون نمو، پو، باگز بانی، باب اسفنجی، گربه سگ را در قالب انیمیشین‌های جذاب و جهانی به کودکان و حتی بزرگسالان معرفی کرده و قصه‌های آنها را جهانی ساختند. حتی انیمه‌های فوق‌العاده‌ی استودیو جیبلی ژاپن، مخاطبان بزرگسال را نیز به خود جذب کرد.
۳. کاراکترهای انیمیشینها و انیمه‌ها در یک قرن گذشته بخشی مهم از جهان کودکانه بوده‌اند. کودکان با این کاراکترها زیسته‌اند، با ویژگی‌های شخصیتی، رفتارها، عادت‌ها، حرف‌ها، تکیه‌کلام‌ها، لباس‌ها و همه‌ی آنچه به عنوان قصه‌ی زندگی این کاراکترهای جاندار عرضه می‌شد. مثلا زمانی یک نسل در ایران با انیمه فوتبالیست‌ها و رابین‌هود و تام و جری سرگرم می‌شد و بی‌گمان تاثیر می‌پذیرفت. نسل بعدی با شرک، السا، پاندا و… برخی از این کاراکترها مانند باربی و رابین هود ریشه در ادبیات شفاهی و داستانی داشتند، اما بیشتر آنها محصول ذهن انیمیشن‌سازان خلاق بودند. انیمیشینها در ابتدا مبتنی بر داستان‌های ساده و کلاسیک با شخصیت‌های دوبعدی بودند، اما به تدریج بر پیچیدگی این داستان‌ها افزوده شده و گستره‌ای از محتواهای سرگرمی، افسانه‌ای، کمیک، عاطفی، فلسفی و اخلاقی و سیاسی را در برمی‌گیرند. کاراکتر این انیمیشینها برای کودکان مهم است، در واقع جهان کودکانه تحت تاثیر آن است. از طریق همین کاراکترها مفاهیمی همچون عدالت، اخلاق، مهربانی، از خودگذشتگی، شجاعت یا اراده قابل درک می‌شود. همچنین جنبه‌های تاریک و سیاه شخصیت‌ها و کاراکترها. در واقع کاراکترها- اعم از جانوران و انسان‌ها- وسیله‌ای برای بازنمایی ویژگی‌های نیک و بد و آموزش مفاهیم اجتماعی و اخلاقی هستند.
۴. انیمیشین‌های تنها بر روی پردە‌ی سینماها و تلویزیون نماندند. آنها بر مجموعه‌ای از صنایع تاثیر گذاشتند. کاراکترسازی انیمیشینی از سوی صنایع اسباب‌بازی، پوشاک و مد، صنایع غذایی، بازی‌ها ویدئویی، فناوری‌ها و اپلیکیشن‌ها مورد استفاده قرار گرفت. در این میان بخش قابل توجهی از صنعت عروسک‌سازی به تولید این کاراکترها اختصاص دارد. بدین ترتیب انیمیشینها تنها به صورت داستان‌هایی در ذهن کودکان نماندند، بلکه در زندگی روزمره آنها نیز ورود پیدا کردند. آنها بخشی از جهان کودکانه را ساخته و به نمادها و اسطوره‌های زندگی روزانه‌ی کودکان تبدیل شدهاند.
۵. لبوبو، با ظاهری زشت-زیبا، کاراکتر داستان‌ها و انیمیشینها نیست. محصول طراحان صنعت اسباب بازی بوده و فاقد هر گونه روایت و جای‌گیری در یک جهان روایی خاص است. مثل پوکمون ژاپنی نیست که ریشه‌ای در فرهنگ سنتی داشته باشد یا همچون هلوکیتی در چارچوب زیباشناسی چینی واجد معنا شود. لبوبو در بستر اقتصاد مصرفی، گسترش شبکه‌های اجتماعی و تاثیرگذاری سلبریتی‌ها به یک ترند تبدیل شده است. جهانی‌شدن لبوبو قابل مقایسه با جهانی شدن میکی ماوس، سیندرلا یا باربی نیست.
این نمونه‌های غربی درآمیخته با داستان‌ها، انیمیشینها و قصه‌ها بودند و مهمتر از آن حامل ارزش‌ها و هنجارهای خاص یک فرهنگ. اما لبوبو تنها یک محصول مصرفی است، بدون آنکه حامل ارزش‌ها و نگرش‌های خاصی باشد. اما این ابزار مصرفی در دراز مدت می‌تواند قصه‌ی خود را داشته باشد و به نمادی از هویت و ارزش‌های این نسل تبدیل شود. آیا چینی‌ها که در روایت‌سازی چندان قدرتمند نیستند، می‌توانند برای لبوبو قصه بگویند؟ آیا قصه‌ی آنها همچون برخی نمونه‌های غربی ایدئولوژیک خواهد بود؟
۶. بخشی از جهان کودکان در اختیار دنیای صنعت و سرگرمی است. کمپانی‌ها، استودیوها و شرکت‌ها با بهره‌گیری از تیم‌های حرفه‌ای در یک فضای رقابتی شدید مشغول تولید محصولات و کالاهای کودکانه هستند. هدف آنها جلب و جذب بیشترین مخاطب است. زمانی انیمیشینها با روایت‌ها و کاراکترهای جذاب، کودکان را جلب و جذب می‌کردند، اما اکنون از طریق شبکه‌های اجتماعی، سلبریتی‌های عموما مبتذل و سرمایه‌گذاری‌های وسیع تبلیغی می‌توان جهان کودکان را در اختیار گرفت و لبوبوها را در اذهان کودکان جا انداخت. شاید این کاراکترها ترندهای مصرفی چند ماهه باشند، ولی هویت و ادراک زیبایی‌شناسی کودکان را هدف قرار خواهند داد. از این گذشته نقش سلبریتی‌ها ،همچون واسطه‌ها، را نباید نادیده گرفت که برای این نسل از کودکان تعیین‌کننده‌ی معیارها و استانداردها و ایده‌آل‌ها هستند. این‌ها تنها حاملان مصرف، لذت و هیجانات هستند و همین‌ها را به جهان کودکانه وارد می‌کنند.
آیا ما شاهدان منفعل شکل‌گیری شخصیت کودکان از طریق سلبریتی‌ها، شبکه‌های اجتماعی و صنعت سرگرمی خواهیم بود؟
