یک سوال بپرس و یک زندگی را نجات بده (برنامه بتا برای پیشگیری از خودکشی)

نویسنده: مختار کریمی، روانشناس بالینی و روان درمانگر، مدیرمسئول کلینیک نوروسایکوتراپی مانا

(به مناسبت روز جهانی پیشگیری از خودکشی ۱۰ سپتامبر ۱۹ شهریور)
سقزرووداو- سازمان بهداشت جهانی از سال ۲۰۰۳ روز ۱۰ سپتامبر مصادف با ۱۹ شهریور هر سال را به  عنوان روز جهانی پیشگیری از خودکشی نام گذاری کرده است.
این نامگذاری با هدف افزایش آگاهی، تعهد و اقدام جهانی  برای پیشگیری از خودکشی انجام شده است  تا کشورها و افراد متخصص و حتی غیر متخصص، در راستای آگاهی بخشی و پیشگیری از این معضل جهانی که روز به روز رو به افزایش است فعالیت هایی  کاربردی و موثر انجام دهند. ما هم بنا به رسالت خویش در این راستا به معرفی  شناخته شده ترین الگوی آموزشی پیشگیری از خودکشی  با نام طرح  QPR یا همان بتا می پردازیم تا الگویی برای مداخله زودهنگام و بهنگام برای کلیه افراد جامعه باشد که تاکنون در کشورهای زیادی با موفقیت به مرحله اجرا درآمده است و سهم بسزایی  در کاهش موارد خودکشی در جهان  داشته است. مدل «بتا» در پیشگیری از خودکشی یک الگوی ساده و مؤثر آموزشی است که  به شکل خلاصه از سه واژه‌ی کلیدی فارسی تشکیل شده است: بپرس (Question)، ترغیب کن (Persuade) و ارجاع بده (Refer). این الگو که در فارسی به «بتا» معروف است، بر پایه‌ی مدل بین‌المللی QPR (Question, Persuade, Refer) نام‌گذاری شده است و نقش مؤثری در آموزش اقدام‌های اولیه برای پیشگیری از خودکشی داشته و دارد و هدف آن این است که اکثر افراد جامعه در برابر علامت های نگران کننده و خطرناک افراد آسیب دیده یا در معرض آسیب حساس باشند و در صورت لزوم از مشکلات انان بپرسند  و پس از پی بردن به مشکلات آنان از جمله احتمال اقدام به خودکشی یا وجود افکار خودکشی آنان را ترغیب کنند تا در صدد حل مشکلات خویش برآیند و اگر خودشان توانستند به آنان کمک کنند و اگر نتوانستند انان را به مراکز تخصصی ارجاع دهند.

با دشوار ساختن خودکشی، میزان خطر را کاهش دهید.

برخی افراد خودکشی گرا تکانشی اند. افراد مبتلا به دردهای روانشناختی حاد، درک نمی کنند که این درد گذرا است. برای کمک به کاهش خطر آسیب به خود با اقدامهای تکانشی یا حتی از پیش تعیین شده، خوب است که همیشه او را از چاقو، اسلحه، سوئیچ اتومبیل، داروها یا دیگر وسایلی که یک شخص می تواند به خودش آسیب بزند دور کنید. با محدود کردن دسترسی به ابزارهای خودکشی، شاید بتوانید تا برطرف شدن درد، یافتن راه حل و احیای امید، زمان مورد نیاز را بخرید. حذف ابزارهای خودکشی به خودی خود یک اقدام امیدوار کننده است.

توضیح سه مرحله مدل بتا:

– بپرس (Question): از آنجایی که خودکشی نوعی تابو است، پرسیدن از خودکشی ممکن است در ابتدا ناخوشایند یا دشوار به نظر برسد.اما حقیقت این است که شاید شما بهترین شخص در بهترین موقعیت برای تشخیص نشانه های خطر بحران خودکشی و پیشگیری از آن باشید. هما نطور که شجاعت استفاده از مانور هایملیخ را برای کمک به غریبه هایی که با یک تکه گوشت در حال خفگی است را دارید، پس میتوانید از بتا هم برای کسی که در معرض خودکشی است استفاده کنید و یادتان باشد پرسیدن از وجود افکار خودکشی یا اقدام به ان باعث خودکشی فرد یا افزایش احتمال آن نمی شود.
ابتدا زمان و مکانی برای پرسیدن سؤال “درباره خودکشی” مشخص کنید سپس سعی کنید با فرد، تنها یا در جایی خصوصی صحبت کنید. مداخلۀ بتا ممکن است یک ساعت زمان ببرد، پس عجله نکنید و حوصله به خرج دهید. بسیاری از افرادی که فقط از آنها پرسیده می شود آیا به خودکشی فکر می کنند، نیاز زیادی به حرف زدن دارند

پس لازم است به دقت گوش دهیم و حرف های وی را قطع نکنیم و فورا نصیحت نکنیم و احساس گناه ندهیم و او را سرزنش نکنیم.ابتدا باید افکار یا تمایل به خودکشی را بررسی کرد: سرنخ‌های کلامی مستقیم مانند: «می‌خواهم خودکشی کنم»، «تصمیم دارم خودم را بکشم» و همچنین سرنخ‌های غیرمستقیم مانند «از زندگی خسته‌ام»، «خانواده‌ام بدون من بهتر است» حائز اهمیت اند. سرنخ‌های رفتاری مانند جمع‌آوری دارو یا نوشیدن بیش از حد الکل یا نوشتن وصیت نامه و یا بخشیدن چیزهای گرانبها نیز هشداردهنده‌اند و نباید به آسانی از کنار این سرنخ ها گذشت. تحقیقات زیادی نشان داده است که وقتی از افراد پرسیده می شود که آیا افکار خودکشی دارند، آنها احساس راحتی کرده اند نه فشار و احساس می کنند کسی درد و رنج انان را فهمیده است و دستی برای کمک آنان وجود دارد. با این پرسش به ظاهر ساده نوری از امید را در دل فرد روشن خواهید کرد.

– ترغیب کن (Persuade): ترغیب یک فرد برای پایان ندادن به زندگی اش یا دریافت کمک، با اقدام سادۀ گوش کردن شروع می شود. گوش کردن می تواند نجات دهندۀ زندگی باشد. اول گوش کنید سپس فرد را ترغیب کنید پیش یک متخصص برود. گوش کردن عالیترین  هدیه ای است که یک انسان می تواند به انسان دیگری
بدهد. نصیحت کردن، آسان، فوری، بی ارزش و اشتباه است گوش دادن نیازمند صرف زمان، صبر و شجاعت است اما همیشه کار درستی است. برای کسی که به خودکشی فکر می کند و نیازمند ترغیب برای دریافت کمک است، هدیۀگوش دادن خیلی باارزش است .زمانی که فرد اذعان به داشتن افکار خطرناک می‌کند، با گوش دادن فعال، بدون قضاوت و ایجاد فضایی امن، باید او را به دریافت کمک (مشاوره، روان‌شناس، خانواده) ترغیب کرد. اصول گوش دادن درست را می توان اینگونه خلاصه کرد:سپردن تمام توجهتان به فرد ، وسط حرف او نپریدن، تنها زمانی که شخص مقابل تمام صحبت هایش تمام شود صحبت کردن، عجله نکردن برای قضاوت یا محکوم کردن و یا سرزنش کردن و راه حل دادن، آرام کردن ترس خودتان و تمرکز روی شخص مقابل و در نهایت درد و رنج وی را شنیدن و به او اطمینان دادن که کنارش هستید و با او خواهید ماند و در نهایت با پرسشی مانند «می‌آیید با هم پیش یک مشاور  یا روانشناس برویم؟» یا «اجازه می‌دهید وقت ملاقات با یک روان‌شناس را ترتیب دهم؟» او را به گرفتن کمک تخصصی ترغیب کنید.

– ارجاع بده (Refer): پس از ترغیب، فرد باید به متخصص سلامت روان ارجاع داده شود. اگر توانایی همراهی را دارید، همراهی مستقیم می‌تواند مؤثرتر باشد؛ در غیر این صورت، باید از فرد اطمینان گرفت که قرار ملاقات را پیگیری می‌کند. بهترین ارجاع حالتی است که شما شخصاً فردی را که نگرانش هستید پیش یک متخصص سلامت روان یا سایر متخصصانِ مرتبط ببرید.
دومین ارجاعِ مناسب حالتی است که شخص موافقت می کند که پیش متخصص برود و شما می دانید که واقعاً قرار ملاقاتی ترتیب می دهد. سومین ارجاعِ مناسب، جلب موافقت شخص برای قبول کمک حتی در آینده است. بیشتر افراد خودکشی گرا که با دریافت کمک موافقت می کنند، با صداقت شایسته ای عمل خواهند کرد و کمکی که نیاز دارند می یگیرند. اگرچه، ممکن است برخی افراد به خاطر انگی که مشاوره گرفتن یا کمک حرفه ای برای درمان اختلال روانی و هیجانی دارد، پیگیری نکنند و پیش متخصص نروند.
به همین دلیل است که ما توصیه می کنیم، درصورت امکان، شما شخصاً فرد را پیش کسی که می تواند کمک کند ببرید و یا با شماره های تلفن ضروری زیر تماس بگیرید و راهنمایی دریافت کنید.
اورژانس کشور ۱۱۵ شبانه روزی- آتش نشانی ۱۲۵ شبانه روزی – اورژانس اجتماعی ۱۲۳ شبانه روزی- مشاوره تلفنی بهزیستی کشور ۱۴۸۰ ساعت ۸ الی ۲۱،  مرکز مشاوره بیماری های رفتاری ۳۰۳۰۶۶۵۹  ساعت ۸الی ۲۱- مشاوره تلفنی مرکز مشاوره دانشگاه تهران۶۶۹۶۲۳۷۷ ) چهار خط ( ساعت ۱۶ الی ۲۱).